31199 skanuj0014 (216)

niesienia dla licznych nowych poszukiwań poetyckich, które już to do niej nawiązywały, już to określały swą odrębność przez opozycję wobec niej. Poeci, którzy eksponowali samo-istność żywiołu wyobraźni lub dla których twórczość była ujawnieniem treści pozaświado-mych, mniej zawdzięczali analogicznym tendencjom żywotnym w przeszłości — np. w surrealizmie czy w Drugiej Awangardzie — więcej polemice z wzorem poezji Przybosia. Po drugie dlatego, że Przyboś w swej publicystyce artystycznej i w teoretycznych szkicach występować począł jako kodyfikator tradycji „Zwrotnicy”, której przełomowe znaczenie w poezji polskiej podkreślał przy każdej okazji. Kodyfikacja ta nie ograniczała się rzecz jasna do usystematyzowania tez programu „zwrotnicowego”, ale również wprowadzała doń zmiany, które po części wynikły z chęci przystosowania go do nowej problematyki, jaka powstała w poezji w następnych dziesięcioleciach, a po części odzwierciedlały własne stanowisko i upodobania Przybosia.

Dwie z tych zmian zasługują na odnotowanie. Dla programu „Zwrotnicy” w jego wersji pierwotnej znamienna była, jak pisaliśmy, orientacja radykalnie konstruktywistyczna, przejawiająca się m.in. w odrzucaniu wszystkich koncepcji poezji, które traktują ją jako wyraz osobowości twórcy, a zwłaszcza tych, które akcentują niezwykłość twórczych doznań poetyckich. W sytuacji artystycznej lat trzydziestych sprawa ta straciła swoje znaczenie. Przestała również zaprzątać Przybosia. Do jego szkiców powrócił stopniowo tradycyjny wizerunek osobowości twórczej, a wyobrażenie utworu jako produktu pracy zostało zastąpione przez wyobrażenie utworu jako dokumentu przeżycia wewnętrznego. Coraz silniej też dochodziło do głosu przekonanie o wyjątkowych regułach poetyckiej wrażliwości. Podobna zmiana następowała w tym samym okresie w poglądach innych członków Awangardy Krakowskiej. Przyboś jednak poszedł najdalej. W czasach powojennych bezwzględne wywyższanie roli poety i kult osobowości zaczęły wyróżniać stanowisko Przybosia na tle całej polskiej refleksji poetyckiej, która zarówno z moralnego kryzysu wojny, jak potem z niefortunnej przygody socrealizmu wyniosła wielką powściągliwość w tym względzie. Peiper pisał w latach dwudziestych, że „talent, jest to zdolność stworzenia doskonałego dzieła. Nie ma innej miary talentu, nie może być”. Również Przyboś wywyższając poetę, wywyższał go jako twórcę poetyckiego dzieła. Osobowość poety stanowiła dla Przybosia niejako funkcję samej twórczości i w takim tylko aspekcie budziła jego zainteresowanie. Przedstawiając jednak poetyckie działanie twórcze jako akt o wyjątkowych właściwościach moralnych i poznawczych, czy nawet — w wypowiedziach ostatnich — jako aktywność zawierającą w sobie jakieś esencjonalne pierwiastki człowieczeństwa, ową funkcjonalną koncepcję osobowości twórczej rozszerzył tak dalece, że zmieściły się w niej, sformułowane tylko w ostrożnych słowach, wyobrażenia poe-zji-posłannictwa i poezji-czynu duchowego. Te wyobrażenia, po które poeci współcześnie nie mają śmiałości sięgać.

Po drugie, Przyboś podkreślał stale oryginalność programu Awangardy Krakowskiej. Ze szczególną mocą czynił to po 1956 roku, kiedy młoda literatura, porzucając wzorce socrealistyczne, zaczęła szukać swoich tradycji w dorobku Dwudziestolecia. W ujęciu Przybosi-a program „Zwrotnicy” tracił jakiekolwiek związki z awangardowymi ruchami swojego czasu, ukazując się jako twór najzupełniej samorodny oraz, co więcej, jako jedyne godne

93