31906 obraz5

nych w tekstach sapiencjalnych (Hempel: p. wyżej, rozdz. V, przyp. 23). Wszechwiedza Jahwe, odnosząca się do uczynków ludzkich i połączona z sankcją karzącą o charakterze meteorologicznym, jest dawniejsza niż Psalmy (Gunkel), dawniejsza niż Jeremiasz (Gressman), dawniejsza od Mojżesza — wywodzi się z natury uranicznej, wspólnej Jahwe i Istotom Najwyższym wielu ludów pierwotnych. W tym sensie może i wszechwiedza Ahu-ra Mazdy starsza jest od Zaratustry, a wszechwiedza Allacha — dawniejsza niż Mahomet. Za wszechwiedzącym Bogiem religii monoteistycznej dostrzec można wszechwiedzącego najwyższego Boga niebiańskiego którejś z religii politeistycznych, a za nim z kolei — najwyższą wszystko widzącą Istotę Niebiańską religii pierwotnych. Atrybut wszechwiedzy jest stałą nutą towarzyszącą rozwojowi idei Boga, nie abstrakcyjnej idei Boga w rozwoju teoretycznym, jednolitym (według trzystopniowego schematu ewolucjonistycznego: animizm, politeizm, monoteizm), lecz pewnej określonej idei Boga, ukształtowanej i wyodrębnionej pod wpływem specyficznych warunków kulturowych i historycznych.

Postać Jahwe ma pewien sobie właściwy aspekt gniewny, zazdrosny, mściwy, nieubłagany, którego prorocy nie zdołali wysublimować w ideał Boga sprawiedliwości. Nasuwa się tu porównanie Jahwe z Wotanem (J. Wellhausen), z Waruną (A. Titius) i, mniej dawne, z Teckatlipoką (H. Dietschy). Teckatlipoka, bóg despotyczny, bezlitosny, nieubłagany, gwałtowny w karaniu, radujący się ludzkim cierpieniem, wydawał się, przy pewnym złagodzeniu ostrości barw, jakimś „Bogiem ze Starego Testamentu” (patrz rozdz. XXIII, 1). Porównanie to nie jest tak powierzchowne, jak by to się mogło zdawać. „Demoniczny” charakter Jahwe oparty jest na okrutnej surowości jego sankcji karzących, nie bez związku z jego wszechwiedzą i groźną wspaniałością manifestacji meteorologicznych²⁴, gdyż jest on Bogiem, który przemawia grzmotem, rzuca pioruny, kryje się w chmurach zwiastujących burzę, mieszka na Synaju²⁵, jak Zeus na Olimpie²⁶, albo jak Pillan, „Grzmiący” Araukanów, na wulkanicznych szczytach Andów (patrz rozdz. XXIV, 7). Podobnie też Teckatlipoka, który wszystko widzi, jest bogiem huraganu (Hun-rakan, por. rozdz. XXIII, 2), utożsamiony z piorunem, sprawcą potopu. Mimo odmiennej postaci i bardziej jeszcze odmiennych losów, Jahwe i Teckatlipokę da się porównywać, gdyż przynależą do dwóch porównywalnych tradycji: z jednej strony jest to kultura Semitów, koczowniczych pasterzy, którzy w pustyni lub na jej pograniczu lepiej zachowali ducha i formy pierwotnej religii aniżeli ich bracia osiedleni pośród starożytnych ludów rolniczych na terenie Mezopotamii, ziemi Kanaan i samej Palestyny, z drugiej — kultura barbarzyńskich wojowników pochodzących z północy (Nahua), którzy na terenie Anahuaku nałożyli się na dawne ludy rolnicze (Majów). „Jahwe i Teckatlipoka” (trochę jak „Thor i Maui”) to jak gdyby skrótowa definicja tego środowiska kulturowego, do którego przynależy typowy kompleks wszechwiedzy boskiej jako atrybutu niebiańskiego Boga najwyższego. Pierwotną kolebką tej kultury były pustynia i step — one ją ukształtowały i wyciśnięte przez nie piętno przetrwało, chociaż ludy tą kulturą objęte i grawitujące coraz silniej od swoich peryferyjnych siedzib ku strefie cywilizacji rolniczych (które znów rozciągały się od starego do nowego świata, od Morza Śródziemnego starożytności aż po to nowe, amerykańskie Morze Śródziemne, jakim jest Morze Karaibskie, na którego wybrzeżach kwitła uprawa kukurydzy) ²⁷ — w końcu strefę tę opanowały, osiedlając się w Europie z Indoeuropejeżykami, w Afryce z Chamitami, na Bliskim Wschodzie z Semitami, w Indiach z Indoeuropejczykami, w Chinach z Mongołami, w Oceanii z „nomadami mórz” — Polinezyjczykami, w Meksyku i Ameryce Środkowej z Aztekami i ludami im pokrewnymi. Znane powiedzenie Renana: „Pustynia jest monoteistyczna” ²⁹, zawiera ziarenko prawdy, choć zaciemnione niewłaściwym użyciem terminu „monoteizm”. W ubogiej, lecz wyraźnie uranistycznej²⁹ mitologii Chamitów, koczowniczych pasterzy, spotykamy pojęcie Najwyższej Istoty Niebiańskiej, takie jakie dziś jeszcze odpowiada bogu Waq pogańskiego szczepu Galla; jest to pojęcie tak wzniosłe (rozdz. I, 5), że pewien misjonarz dopatrzył się w nim pozostałości monoteistycznej idei Boga, która u Gallów (podobnie jak u Izraelitów) miałaby wyjątkowo przetrwać, podczas gdy u innych ludów chamickich uległa rozbiciu³⁰.

Przyniesione przez chamickich pasterzy pojęcie wszechwiedzącej Istoty Niebiańskiej w różny sposób przeniknęło do rozlicznych afrykańskich formacji kulturowych typu mieszanego, zrodzonych

407