31960 P1070879

KOŚCIÓŁ SUKURSALNY p. w. NAJŚWIĘTSZEJ MARII PANNY

Położony na Ostrowie Tumskim, przy pd.-zach. narożu placu katedralnego, orientowany.

HISTORIA. Pierwotny zapewne kamienny, zbudowany jako kaplica zamkowa w obrębie grodu ok. 965 po przybyciu Dobrawy żony Mieszka I, do w. XIX określany „in Summo” („na grodzie”). Wzmiankowany 1034 „in castro Ostrów” jako fundacja Dobroniegi żony Kazimierza Odnowiciela (poprawnie: jako odbudowany z inicjatywy Dobroniegi ok. 1039, tj. po zniszczeniu w najeździe Brzetysława I); łączność z grodem podkreślona w dokumencie Przemyśla I datowanym 1247 „In throno ad Sanctam Mariam”. 1249 być może przebudowany przez Przemyśla I w związku z odbudową grodu, od schyłku w. XIII własność kapituły katedralnej. Najdalej od 1424—25 kolegiata, po dodaniu dwóch kanonikatów do istniejącej od w. XII prałatury kanclerskiej. Obecny kościół wzniesiony na*miejscu poprzedniego staraniem kapituły i bpa Andrzeja z Bnina jako sukursalny kościoła katedralnego; budowa rozpoczęta najpóźniej 1431, do 1444 wzniesiony korpus kościoła (krótszy niż zamierzano) przez muratora poznańskiego Uanusza Prusa należącego zapewne do warsztatu szczecińskiego architekta Henryka Brunsberga. 1445 wzniesiony szczyt fasady przez Jana Lorka muratora kościańskiego, a 1444—47 kościół sklepiony przez Mikołaja (Niclosa) z Poznania i jego syna tegoż imienia. 1448 konsekracja świątyni 1595 zaniedbana kolegiata odnowiona staraniem bpa Łukasza Ko-ścieleckiego. 1695 stwierdzony zły stan sklepień; 1698 rozpoczęty remont przyspieszony wielką powodzią tegoż roku. 1727 zniszczone sklepienia w prezbiterium i ambicie zastąpione ża* glastymi na gurtach. 1781 stwierdzone zarysowanie śoian. 1784 przeniesienie z katedry prochów niektórych biskupów, prałatów i kanoników i pochowanie ich pośrodku kościoła. 1805 pod naciskiem władz pruskich kasacja kolegiaty przez bpa Ignacego Raczyńskiego; rozbiórce zapobiegło usunięcie Prusaków 1806. 1817 ponownie ogłoszony zamiar rozbiórki

i publiczna licytacja kościoła, nie zrealizowana ze względu na zbyt niskie oszacowanie. 1841 kapituła wezwana przez władze pruskie do przyspieszenia rozbiórki świątyni na podstawie orzeczenia inspektora budowlanego Karola Henryka Schinkla, stwierdzającego wychylenie szczytu, rysy w bocznych elewacjach kościoła, wychylenie ściany pn. i odspojenie sklepień; opracowany z kolei projekt zabezpieczenia przewidujący rozbiórkę szczytu odrzucony przez członków kapituły. Restauracja kościoła 1859—62 za pontyfikatu arbpa Leona Przyłus-kiego, podczas której wzmocnienie szczytu, postawienie nowej wieżyczki na sygnaturkę, skotwienie ścian i filarów, przemurowanie pęknięć. 1890 wyposażenie wnętrza w neogotycką stolarkę, wymiana cokołów filarów, cokołu zewnętrznego i (zapewne) zniszczonych ceramicznych kwiatonów na sterczynach szczytu. 1904 polichromia wg projektu arch. Rogera Sławskiego. 1928 remont dachu i wieżyczki na sygnatu-kę, z czym związane usztywnienie szczytu dwiema przyporami od wewnątrz. 1941—45 kościół zamieniony na magazyn muzealny. Polichromie, witraże i ołtarz główny wg projektu Wacława Taranczewskiego 1954, wyk. w latach następnych, łącznie ze skuciem tynków z filarów. 1976—78 remont elewacji z częściową wymianą i uzupełnieniem lica, kształtek w lize-nach i w sterczynach szczytu.

ARCHITEKTURA (fig. 28). PóźnogotyckL Murowany z ce- 28 gły w układzie gotyckim, z użyciem glazurowanych kształtek na ościeżach portali i lizenach. Trójnawowy, halowy, trój-przęsłowy, z pięciobocznym ambitem wokół trójbocznie zamkniętego prezbiterialnego przęsła nawy głównej (fig. 32). 32 Wizdłuż ściany szczytowej płytki trójkondygnacyjny aneks na szerokość nawy głównej, ze schodami przyległymi od strony pn., mieszczący zakrystię w przyziemiu, wyżej chór muzyczny i emporę, otwarte do wnętrza wielkimi ostrołukowymi arkadami, z których dolna nieco szersza (fig. 33). Nawy na- 33 kryte w dwóch przęsłach sklepieniem gwiaździstym, z gwiazdami ośmioramiennymi w nawie głównej i czteroramiennymi w nawach bocznych o połowę węższych od głównej; w prez-biterialnym przęśle wsch. i w obejściu sklepienie z 1727, ża-glaste na gurtach (fig. 34). Hala podzielona sześcioma filara- 34 mi pa profilowanych bazach; w ścianę zach. wtopiona para filarów wzniesionych do ponad połowy wysokości z wałkami na krawędziach, powyżej filary te uproszczone; dch forma świadczy o zamierzonym co najmniej jednym jeszcze przęśle. Z trzech par filarów środkowe i zach. sześcioboczne, ustawione poprzecznie względem osi kościoła, z wałkami na