32268 Kompendium Wiedzy geografii48

Inn«ł sprawą jest. czy granice takie, jak brzegi morskie, rzeki, jeziora, góry i inne, które są jednocześnie barierami naturalnymi, stanowią łatwiejszy obiekt do dclimitacji, demar kacji czy obrony. Zdarza się. że bariery takie oddzielają różne etnosy. Inaczej mówiąc takie ..naturalne” granice są bardziej wyraziste, przez co rzadziej bywają przedmiotem konfliktów. Pojęcie granic ..naturalnych" pojawiło się najpierw' we Francji w XLX wieku jako reakcja na niemieckie roszczenia do przeprowadzenia granic na podstawie kryteriów ciniczno--lingwistycznych — zasięgu języka i kultury mieszkańców. Francuzi domagali się pozostawienia rzeki Ren jako naturalnej granicy z Niemcami, a ci z kolei uważali, że za kryterium wyznaczenia granicy powinno się przyjąć zasięg niemieckiego dialektu wśród mieszkańców Alzacji i Lotaryngii. Niemieckie roszczenia terytorialne przyjmowały za podstawę językową i kulturową wspólnotę tamtejszej ludności z narodem niemieckim. Francuzi argumentowali natomiast, że obszar na zachód od środkowego Renu należy do francuskiej przestrzeni narodowej.

Współcześnie zakłada się, że granice powinny zasadniczo odpowiadać realiom etnicznym lub przynajmniej nie powinny one utrudniać komunikowania się przedstawicieli określonej wspólnoty etnicznej. W praktyce ten postulat często daleko odbiega od rzeczywistości.

Granice wielu państw „młodych” oraz słabo zaludnionych w Ameryce Południowej, a szczególnie w Afryce, oraz takich jak Stany Zjednoczone, Kanada. Meksyk czy Australia, sa często liniami prostymi, w wielu przypadkach przeprowadzonymi wzdłuż południków i równoleżników. Przy ich wytyczaniu nie brano zupełnie pod uwagę naturalnego, etnicznego ani kulturowego charakteru ziem, które przecinają.

Bardzo często granice stanowią obiekt konfliktów i sporów krajów sąsiadujących. Z punktu widzenia prawa międzynarodowego wyróżniamy spory graniczne i terytorialne. Pierwsze dotyczą konkretnej demarkacji granic. Spory terytorialne odnoszą się do ważności samej umowy, na podstawie której przeprowadzono dclimitację. Najwięcej konfliktów tego rodzaju występuje między byłymi krajami kolonialnymi w Afryce, Ameryce Łacińskiej i w Azji. Granice nie są wieczne, a ich zmiany oraz doskonalenie stanowią nieuchronny proces polegający na powstawaniu, korektach i zanikaniu granic — w wyniku wzajemnych porozumień lub pr/.c/. nacisk wojskowo-polityczny. Bardzo często delimitacja granic jest efektem gospodarczej, militarnej lub politycznej potęgi kraju, który ją narzuca.

We współczesnym świecie istnieje wiele obszarów politycznie niestabilnych z granicami, które są często zmieniane. W odniesieniu do nich geograf amerykański S. Cohen (1973) zaproponował termin shatterbelt (rozdrabniający się obszar, łumiący się pas). Takimi strefami są Bliski Wschód, Azja Południowo-Wschodnia, Azja Środkowa, którą Z. Brzeziński nazywa „eurazjatyckimi Bałkanami” (zob. batkanizacja). Przyczynami braku stabilności granic mogą być:

1)    brak naturalnych barier;

2)    niezgodność granic politycznych z etnicznymi;

3)    polityczne i ideologiczne konflikty krajów sąsiadujących;

4)    znaczne różnice w poziomie rozwoju cywilizacyjnego, społeczno-ekonomicznego i wojskowo-techniczncgo krajów sąsiadujących;

5)    „słabość" jednego lub kilku państw sąsiadujących, nic będących w stanie bronić efektywnie swoich granic.

Do czasu rozpadu ZSRR i Jugosławii uważano, że w Europie stabilizujące znaczenie dla europejskich granic mają decyzje Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie. Były one przyjęte w 1975 roku w Helsinkach przez USA, ZSRR, Kanadę i wszystkie kraje europejskie. Późniejsze wydarzenia do pewnego stopnia przekreśliły ważność tych decyzji.

Wytyczanie granic politycznych jest przedmiotem badań prawników, politologów, geografów, ekonomistów, historyków, inżynierów, ekspertów wojskowych i innych, którzy określają cechy granic, ich przepustowość, możliwość współpracy przygranicznej, potencjał obronny, optymalną demarkację itp.

Istotą każdej granicy jest podział powierzchni Ziemi na części. Granice określają przestrzeń państwa, a terytorium jego suwerenność, którą wyraża pełnia nad nim władzy. (Patrz hasła; Prawo historyczne. Pogranicze — kresy. Terytorium państwowe. Granice morskie).