32729 ScanImage109

NA ZAKOŃCZENIE

Procesy przekształceń gospodarczych, społecznych, osadniczych i politycznych, które między IX a XIII w. objęły Europę północno-wschodnią, w wyjątkowy sposób ukształtowały losy Finów Zachodnich. Zagubieni wśród lasów i puszcz tajgowych, z własną kulturą, obyczajowością i wierzeniami, tkwiący w strukturach społeczno-gospodarczych na skalę swych potrzeb i umiejętności, zostali wciągnięci w orbitę spraw ważnych dla społeczności rozwijających się na dalekich peryferiach znanego i nieznanego im świata.

Ekspansja polityczno-gospodarcza Skandynawów na południowo-wschodnie pobrzeża Bałtyku w IX w. różniła się w sposób istotny od wcześniejszych, sporadycznie podejmowanych przez nich wypraw pcnetracyjnych w poszukiwaniu futer, skór, kłów morsów i innych cenionych na targach europejskich towarów. Była bowiem wyrazem innego etapu rozwoju historycznego społeczeństw północnoeuropejskich, budujących własne struktury gospodarczo-społeczne i polityczne. Handel nadal pozostawał ważnym bodźcem podejmowania wypraw zamorskich, lecz pojawiały się także tendencje do trwałego zaznaczania swej obecności i rozszerzania zakresu władzy uprawniającej do pełnego korzystania z zawłaszczonych terytoriów.

Aż do IX w. Skandynawowie nie mieli żadnej konkurencji na wschodnich szlakach handlowych, w’ których przetarciu do bogatych krajów śródziemnomorskich i państw arabskich pomagała im część społeczności lokalnych, zainteresowanych realnymi korzyściami płynącymi z tej formy działalności.

Wzrastająca koniunktura gospodarcza przyspieszała przemiany struktur społecznych ludności autochtonicznej i ukierunkowywała procesy zmierzające do formowania własnych organizacji politycznych. Z drugiej jednak strony, obecność obcych drużyn zbrojnych i ich roszczenia do poboru danin i rękojmi wypłacania tychże przez przymusowy pobór zakładników, doskonale hamowały wszelkie procesy wykształcania wyższych form porozumień politycznych. Podobne zjawisko miało miejsce w odniesieniu do ludów wschodniobałtyckich, zdominowanych politycznie przez zbrojny podbój Słowian Wschodnich (M.I. Artamonov, 1990, s. 282).

Zbrojne drużyny Słowian, organizowane według wzorów skandynawskich, posuwały się na północ wzdłuż tras przetartych przez Wikingów' na południe i zapewne stopniowo przejmowały pod własną kontrolę istniejące już punkty handlowe, bronione przez Skandywawów lecz obsługiwane przez miejscową ludność bałtyjską, a dalej na północy - lińską. Niejako przy okazji Słowianie stawali się władcami zawłaszczonych ziem, na których Szwedzi nie zdołali utrwalić swego stanu posiadania poprzez osadzenie w nich swoich współziomków. Mając lepsze warunki do uniknięcia błędów popełnionych przez konkurentów skandynawskich, Słowianie ściągali rodaków z południa, tworząc podstawy dla formowania na nowych ziemiach własnych organizacji polityczno-tcrytorialnych typu plemiennego.

Wygnanie Skandynawów za morze przez Krywiczów, Słowenów i Finów, odnotowane w kronikach ruskich, mogło mieć miejsce krótko po stworzeniu organizacji polityczno-terytorialnych Krywiczów i Słowen Ilmeńskich oraz zbrojnym zorganizowaniu się Liwów, Estończyków i Finów znad Ładogi. W świetle źródeł archeologicznych wydaje się możliwe, by Krywiczc zorganizowali się politycznie w dorzeczu środkowej i górnej Dźwiny, włączając w zbudowaną strukturę plemienną ludność fińską południowej części prowincji kurhanów długich i grupy Bałtów znad środkowej Dźwiny. Podobną strukturę ludnościową prezentował zapewne zespół plemienny Słowen llmeń-skich, których terytorium obejmowało południową peryferię prowincji so-pek. Nie ma bowiem śladów' słowiańskiej obecności przed X w. w dorzeczu Wołchowu (G.F. Korzuhina, 1961, s. 76 n; 1966, s. 61 n).

0 zasadach budowania struktur politycznych przez Liwów, Estończyków i Finów znad Ładogi w IX w. nic niestety nic umiemy powiedzieć. Możemy jedynie przypuszczać, żc w obliczu ewidentnych zagrożeń ze strony Skandynawów i walczących z nimi Słowian, zawierane były porozumienia między wspólnotami osadniczymi, w ramach których t-worzono zbrojne oddziały do walki z obcymi.

Trwałość tych porozumień musiała być znacząca, gdyż Waregowic wróciwszy do ziem zachodniofińskich, znaleźli się na całkowicie innej niż poprzednio pozycji. Przywołany zza morza Ruryk z rodem swoim, budował strukturę polityczną nad Ładogą opartą o wzorce skandynawskie. Podstawą jej były drużyny zbrojne, wystawiane przez fińskie wspólnoty terytorialne według umówionych zasad. Miały one zapewne na celu przede wszystkim ponowne zorganizowanie wymiany handlowej wzdłuż szlaku dnieprzańskiego i wołżańskiego, przerwanej na skutek toczonych uprzednio walk. Wyprawa Olcga na Kijów była zapewne spowodowana koniecznością usprawnienia wymiany handlowej wzdłuż Dniepru, którego środkową i południową część kontrolowali władcy tego ważnego punktu. Warto zwrócić uwagę, żc drużyny zbrojne do wojsk pierwszych Rurykowiczów wystawiane były przez Finów, Waregów, Słow^ren i Krywiczów, co wyraźnie zaznacza kronikarz, zaś w opanowanych punktach strategicznych osadzani byli przywódcy tych drużyn, w tym także fińscy. Wskazuje to na daleko zaawansowaną autonomię podległych władzy Rurykowiczów róźnoetnicznych wspólnot terytorialnych. Dążenia do samodzielności politycznej, zwłaszcza Finów, musiały być wyraźne, jeżeli w’ 1030 r. wyprawę zbrojną przeciw