33218 skanowanie0002 (60)

Teksty dedykacyjne poprzedzane bywały graficznym i literackim wyobrażeniem herbu rodziny, z której wywodził się adresat przypisania. W tej konstrukcji emblematycznej wyczytać można było słowa pochwały rodu, pochwały kontynuowanej potem — już poprzez opiewanie zasług samego adresata — w liście dedykacyjnym. Te dwie cząstki dzieła były więc ściśle powiązane i wzajemnie się motywowały. Pełniły też złożone funkcje jako elementy zdobnicze i symboliczne znaki aprobaty, poparcia dla dzieła ze strony „wielkiego męża”. W poetyckim obrazie rozmowy mistrza z książką w elegii I Klemensa Janickiego problemy te ujęte zostały następująco:

Widziałem w Lacjum, jak wędrowiec, pragnąc Przez kraj wędrować spokojnie i szybko,

Imię jakiegoś władcy i herb jego Naszywa sobie na przodzie kubraka,

A one strzegą go od dej przygody,

Wyposażając w łaski i honory.

Ty w taką samą przyoblecz się zbroję I ozdób czoło godłem znamienitym.

Skąd je wziąć, powiem. Ale zbądź się trwogi,

Wielkiego męża poproś o błahostkę.

Na dwór biskupa Samuela pójdziesz.

Trzeba tam czekać na chwilę stosowną,

Biskup największe bowiem sprawy państwa,

Kstórego pieczęć ma w swej mocy, bada.

0    tym, by nie wejść w niestosownej porze,

Musimy pilnie pamiętać oboje.

Gdy zaś uzyskasz posłuchanie, wtedy Do nóg upadłszy biskupa, tak przemów:

„O, Samuelu, ty, co dziś jedyny Potrafisz wielkie te godności dźwigać!

Poety z ludu posłanniczka, z woli Mojego pana ubogiego przyszłam,

Aby cię uczcić i złożyć życzenia ■ . Z racji powrotu — i prosić o łaskę.

Każą mi w tłum się wmieszać. Tyś jest mocen Sprawić, bym mogła tam kroczyć bezpiecznie.

Chroń mnie powagą swą i życzliwością

1    pozwól twoją zwać się służebnicą,

I nosić — aby wszyscy uwierzyli,

Żem twoja — herb twój, Czerwonego Ciołka.

Bez tego blasku kubrak mój pogardę Ściągnie i zepchną mnie ludzie z gościńca.

Dziś, jak wiesz dobrze, tylko według szaty Tłum sądzi ludzi. Marny ten, kto drogą Krocząc, obfitym nie olśniewa zlotem,

Marny ten, kogo jedwab nie otulił.

niho plsemnictvi” 1970—1971, ć. 5—6, s. 255—277). Zob. również t ft.ż: Pfedmluva v óeskjjch pfedbelohorskych tiscich. V: Knihtisk a kniha v ćesktfch zemich od husitstvi do Bili hory. Praha 1970, s. 83—105.

Na moim grzbiecie czarny kubrak, ciemną Mam twarz. Czerń tylko zgadza się z mą treścią.

Bo oprócz chorób, jęków i boleści Niczego nie znam. Zwą mnie Księgą Żalów.

Niechże więc czarną tę rozświeci szatę Twój Ciołek. Wszyscy na mnie się zapatrzą.

Sławna nie tylko wśród ludu, przekroczę -Może i progi naszych kr.ólów świetne,

Pod których długim panowaniem oby Twój Ciołek długo strzegł sarmackich owiec”.

Kiedy wypowiesz.te słowa, książeczko,

Z ufnością czekaj na spełnienie prośby.

On skinie głową, poda ci prawicę,

Łaskawie przyjmie cię pod swą opiekę.

Szczęśliwie wejdziesz w świat, a wielkie imię Sprawi, że będą cię kochać Polacy.¹

Przytoczyliśmy obszerny fragment utworu Janickiego, ponieważ jest on przykładem niezwykle ciekawej realizacji literackiej —r ukształtowania dedykacji, poprzez opowiadanie o zwyczaju zaopatrywania dzieł w przypisania, wprowadzenie w tajniki związków między mecenasem a klientem oraz w tajniki formowania tekstu dedykacyjnego (fragment utworu włożony w usta książeczki, rozpoczynający się od apostrofy „O, Samuelu” jest wielce pomysłowym ujęciem przemowy, dedykacyjnej). Wskazał ponadto poeta -w swym utworze na społeczne funkcje przypisań, wypowiadając w związku z tym parę gorzkich refleksji w ogóle o życiu. Ujął w elegii dedykacyjnej kilka tych kwestii, o których chcemy mówić w rozprawie.

Elegia Janickiego wskazuje ponadto, że dedykacje nie zawsze bywały formalnie wyodrębnione i nie zawsze przybierały postać listu. Czasem były one organicznymi. składnikami utworów — jak zauważa to Jan Trzynadlowski³ w interesującym studium wydobywającym najistotniejsze rysy przypisań. Dedykację wpisaną w utwór trzeba było umieć odszukać i dostrzec adres właściwego odbiorcy. Badacz przypomina Eneidę, gdzie słowa przypisania skierowane do cesarza, choć sformułowane niezwykle dyskretnie, przynosiły przecież wyrazy hołdu i chwały. Szczególną formę przesłania, legitymującą się także dawną tradycją, dostrzegł w wyznaniu Sienkiewicza umieszczonym na końcu Trylogii.

Sygnalizując kwestię istnienia w tradycji literackiej różnych form przypisań, wracamy do uwag o listach dedykacyjnych, bo one są przedmiotem naszych obserwacji. Ze względów stylistycznych będziemy określać je w miarę możliwości różnymi terminami, znaczącymi jednakże zawsze to samo: dedykację ukształtowaną na podobieństwo listu.

^z K. Janie jus z: Poezje wybrane. Wybór oprać., przekł. i wstęp Z. Kubiak. Warszawa 1975, s. 19—*22.

³ J. Trzynadlowski: O dedykacji. W: Rękopiśmienne dedykacje autorskie w księgozbiorze Ossolineum. Zebrał i oprać. J. Długosz. Wrocław 1967, s. 8.

*• 19