33484 Werbalna4

ROZDOM. f ł

także pamięć, zwłaszcza pamięć autobiograficzna czy generalnie epizodyczna, dotycząca różnych faktów, któro mogą odnosić się do innych osób i zdarzeń dziejących się obok nas (Narracyjne podejście w psychologii - patrz Jerzy lYzebiń-ski, 1992),

Wymieniłam tylko przykładowo różno kierunki badań nad dyskursem tekstowym, którego rozumienie bywa niezwykle szerokie. Wchodzą tu np. badanu nad strukturą wykładów, jak też schematów obowiązujących z jednej strony w tekstach naukowych, a z drugiej w różnego rodzaju tekstach literackich. Można tu równie; zaliczyć cały nurt badań nad odbiorem tekstu, np. nad rozumieniem czytanego tekstu. Opracowano wiele modeli przebiegu tego procesu (ich przegląd w: Polkowska, 1993; Kurcz i Polkowska, 1990).

117. TEORETYCZNE PODEJŚCIA DO ANALIZY DYSKURSU

Przyjrzyjmy się teraz kilku koncepcjom teoretycznym, które traktują dyskurs jako główne pojęcie, wokół którego budowany jest cały system teoretyczny. Wybrałam w tym celu podejście pragmatyczne, socjolingwistycznąanalizę konwersacji, psychologię dyskursywną, krytyczną analizę dyskursu oraz psychologię polityczną. Na koniec przestawię czysto psycholingwistyczny model używania różnych kategorii słów w życiu społecznym.

11.7.1. Pragmatyzm

Pragmatyczne podejście reprezentują głównie filozofowie języka - John Austin. John Searlc i Paul Grice, jak też psycholog Herbert Clark (1996). Wyjściową koncepcją jest tu niewątpliwie teoria aktów mowy Austina (1962/1993), rozwijana przez Searic’a (1968/1987) oraz zasada koordynacji Gricc'a wyłożona w po-ttaci czterech maksym (por. tabela 5.). Nawiązywałam wielokrotnie do tych koncepcji podczas rozważań w tym i poprzednim rozdziale.

Zasługą omawianego podejścia jest rozróżnienie między znaczeniem zdania a znaczeniem wypowiedzi, owych Gricc'owskich implikatur, różnych od implikacji czysto logicznych (por. rozdział 10.). Wprowadzenie tego, tzw. pragmatycznego, znaczenia wypowiedzi pozwala analizować dyskurs na różnych poziomach, tzn. - poza czysto semantycznym - właśnie na pragmatycznym, który zakłada istnienie wspólnego grantu (termin Clarka), wspólnej wiedzy, presupozycji itp. W podejściu tym przywiązuje się ogromną wagę do traktowania dyskursu w kategoriach działania, o czym świadczy już tytuł pracy Austina Jak działać słowami lub pojęć stosowanych przez Clarka - wspólne działanie, wspólne czynności. Gri-cc’owska zasada kooperacji inspirowała z kolei wiele analiz dotyczących funkcjonowania w języku elementów dciktycznych, odnoszących się do osób (ja, ty itd.), miejsc (tu. tam itd.), czasu (teraz, polem, kategorii czasu czasowników itp.), I oraz różnego rodzaju znaczników k słownych podpórek (jednakże, oczywiście.

niestety itp.h które nic wnoszą nic do treści wygłaszanej myśli, ale uzupełniają ją o wy łącznio pragmatyczne znaczenia. Pragmatyzm jest głównym podejściem wyznaczającym kierunek badań nad kompetencją komunikacyjną realizowaną w różnych formach dyskursu.

11.7.2. Socjolingwistyczne analizy konwersacji

Podejście to bywa czasem utożsamiane z pragmatyzmem. Niewątpliwie nawiązuje do niego. Reprezentatywne są tu analizy Sachsa, SchcglofTa, Jefferson (1974) odnoszące się da codziennych konwersacji w różnych sytuacjach <patrz podrozdział 11.4.). W tym nurcie badań dokonano też analiz realizacji różnego typu aktów mowy, np. próśb i obietnic, jak też przebiegu i stosowanych środków językowych w realizacji drugiego członu par przyległych, kiedy nie jest to wypowiedź oczekiwana przez pierwszego rozmówcę. Idzie tu o przepraszanie, usprawiedliwianie się i inne tłumaczenia się (por. Nófsinger. 1991).

11.7.3. Psychologią dyskursy WUJ

Oyskursywne podejście do badań psychologicznych wprowadzili brytyjscy psychologowie społeczni — Jonathan Potter i Margaret Wethcrdl (198“:. a od roku 1992. Potter i Derek Edwards zaczęli używać terminu psychologu dyskui-sywna (por. też: Potter. 1997; Edwards. 1997). Idzie tu o zastosowanie idei wynikających z analizy dyskursu do zagadnień psychologu społecznej. Analiza dyskursu w tym ujęciu to więcej niż metoda, zakłada ona bowiem pewien generalny sposób traktowania problematyki psychologicznej. Badacze ci wprowadzili Dyskursywny Model Działania (Discoursive Action Model), w którym podkreślają wagę trzech spraw: (1) działanie ma wskazywać, że akcent położony jest na zachowanie, a nie na poznanie; (2) odniesienie do procesów wewnętrznych badane jest nie przez analizę użytych stwierdzeń, ale przez studiowanie zastosowanych środków retorycznych; (3) odpowiedniość tych środków sprawdzana jest przez szukanie różnych możliwych wariantów realizacji danego dyskursu. Do swych analiz wykorzystywali materiały z obrad parlamentarnych, procesów sądowych, jak też wywiady i analizy różnego typu socjolektów, np. młodzieżowego.

11.7.4. Krytyczna analiza dyskursu

Jest to podejście reprezentowane przez przedstawicieli różnych dyscyplin, można tu też zaliczyć niektórych badaczy z nurtu psychologii dyskursywnej. np Michaela Billiga (1985). Krytyczna analiza dyskursu stawia sobie za cci demaskowanie jego manipulacyjnych właściwości. Jej ideą przewodnią jest w tym wypadku pokazywanie języka władzy, języka reklam«innych retoryk sterujących postępowaniem ludzi. Klasycznym przykładem są praco Teunu van Dijka (1984), który śledził sposób wyrażania uprzedzeń etnicznych i rasowych, studiując pruto-