35848 sacrum profanum 1

sacrum/profaiium, jeden z podstawowych po- ' działów rzeczywistości kulturowej, stosowany zwłaszcza w religioznawstwie przez kierunki | antyredukcjonistyczne. Podział ten uwzględnia dwie sfery, z których pierwsza, sacrum, obejmuje kategorie rzeczy i działań wydzielonych przez określoną społeczność jako święte i z tej racji podlegające religijnej czci; druga, profanum, będąca jej przeciwstawieniem, obejmuje całą rzeczywistość świecką, a więc to, co pow- i szednie, zwykle, nieuświęcone.    j

Pojęcie s./p. wiąże się z ruchem zmierzającym do rewaloryzacji autonomii religii, zapoczątkowanym w XIX w. i aktualnym do dziś. Wśród etnologów jego wyrazicielami byli E.A. Jensen,

L. Frobenius, R.R. Marctt i B. Malinowski; socjologiczną aprobatę zyskał w poglądach L. Levy-Brubla, J. Wacha, R. Cailioisa i J. Grandmaisona, natomiast najgłębszej motywacji, zwłaszcza antropologicznej, nabrał w pracach G. Gusdorfa, J. Cazaneuve’a, M. Eliadego,

G. van der Leeuwa i G. Menschinga, dla których sacrum jako kategoria religioznawcza jest podstawą do analizy zjawisk religijnych ułatwiającą zrozumienie istoty i różnorodności religii zarówno w aspekcie historycznym, jak i porównawczym. Początki takiego anty-redukcjonistycznego ujmowania religii pojawiły się już wcześniej, w okresie ścierania się ideologii oświecenia i nurtu romantycznego w religioznawstwie. Rzecznikiem samodzielności i niesprowadzalności religii do żad- j nej innej dziedziny kultury był przede wszystkim, działający na przełomie, XIX i XX w., filozof religii F.E.D. Schleiermacher, który przeniósł religię z płaszczyzny wiedzy i rozumu w sferę wyobraźni i uczucia całkowitej zależności człowieka od nieskończoności, tzw: Universum. Istotę religii widział F.E.D. Schleiermacher w kontemplacji i uczuciu, nie zaś w myśleniu ani działaniu, sacrum natomiast było dla niego „tajemnicą ukrytą przed profanacją”. Inspirowana w znacznym stopniu przez F.E.D. Schleiermachera była próba i psychologicznej analizy religii podjęta w początkach XX w. przez R.R. Maretta (-»■ pre-animizm). Na podstawie bogatego materiału etnologicznego R.R. Marett doszedł do stwierdzenia, że religia wyraża się w uczuciu i przeżyciu nadprzyrodzoności wywołującej w człowieku zarazem lęk oraz nieodparte pragnienie bliskiego kontaktu. Odpowiednikiem sacrum była u R.R. Maretta -» mana, bezosobowa moc odczuwana jako coś niepoznawalnego. Podkreślając pozaintełektualną sferę psychiki i występując z pozycji emocjonalizmu przeciw teorii —► animizmu E.B. Tylora, R.R. Marett dokonał etnoreligioznawc^ej interpretacji tego, co niepoznawalne, określając je terminem ave i sprowadzając doń cała istotę religii.

Przeciwstawność pojęć sacrum i profanum zaznaczała się wyraźniej w socjologicznej • analizie religii JE. Durkheima (1912), którego zasługa polegała na sprecyzowaniu pojęcia świętości przez wydobycie jego przeciwieństwa, czyli świeckości. Uważał on bowiem sacrum i profanum za dwie kategorie „najgłębiej zróżnicowanej radykalnie sobie przeciwstawne”.

Za święte uznawał wszystko to, czego wyobrażenie wytworzyło samo społeczeństwo, tzn, coś, co „oddzielone, zakazane”, oraz wierzenia i praktyki łączące określoną społeczność religijną w jedną wspólnotę moralną. Zgodnie z tym świeckość stanowiła przeciwieństwo sacrum, czyli to, co jednostka tworzy samą przez swe zmysły i doświadczenie. W przeciwieństwie i do R.R. Maretta, dla którego istotę religii stanowiło niepoznawalne aye, E. Durkbeim I sprowadził kryterium religii do kategorii sacrum.

Problem sacrum podejmował również N.O. Sóderblom. W swym podstawowym dziele (1914, tf. nicm. 1916) rozpatrującym problem kształtowania się wiary w Boga w różnych religiach, doszedł on dó wniosku, że istota religii polega nie na wyobrażeniu sobie osobowego Boga, lecz na stosunku do sacrum:

Każdą niemal religię sprowadza N.O. Sóderblom, za wzorem F.E.D. Schleiermachera, do kontaktu z sacrum ujawniającym się w odczuciu, przeżyciu i kontemplacji. Uzasadnił ponadto, że Durkheimowska dychotomia s./p. jest podstawowym i zasadniczym przeciwieństwem we wszystkich religiach. Zdefiniowane i w ten sposób kryterium religii umożliwiło pełniejsze zrozumienie rozmaitych form religii, w tym przede wszystkim kręgu niete-istycznego. Zarówno R.R. Maretta, jak i N.O. Sóderbloma należy uznać za prekursorów teorii sacrum, pierwszego w ramach etnoreli- j gioznawstwa, drugiego — porównawczej historii religii.

Pojęcie sacrum sprecyzował i upowszechnił R. Otto (1917) odwołując się głównie do filozofii F.E.D. Schleiermachera, mniej zaś do tradycji metodologicznych R.R. Maretta i N.O. Sóderbloma. W analizie sacrum R. Otto wyszedł z założenia, że tzw. racjonalne orzeczniki, czyli sprecyzowane pojęcia odnoszące się do bóstwa i występujące w każdej niemal religii nie wyczerpują jej istoty. Dlatego też poznanie racjonalne nic wystarcza do poznania i zrozumienia religii. Uzupełnia je element irracjonalny rozumiany nie jako emocjonalizm w zwykłym tego słowa znaczeniu, lecz w sensie „inności”, czegoś, co jest dla rozumu niepoznawalne, specyficzny irracjonalizm niespotykany w żadnej innej dziedzinie poza religią, warunkujący niezależność religii od rozumu.

Ów element religii wymykający się racjonalnemu poznaniu określił R. Otto łacińską nazwą sacer, mającą odpowiedniki w greckim hagios czy niemieckim Heiljge. Dla zaznaczenia specyfiki i odrębności religijnego pojęcia świętości, w odróżnieniu od jego potocznej treści zawierającej pewną wartość moralną, R. Otto wprowadził termin numinosum, od łacińskiego I numcn — bóstwo. Numinosum jest wartością aprioryczną, czymś niepoznawalnym i nie- | wyrażalnym (arreton), rodzajem tajemnicy (my-steriorum), którą człowiek odkrywa i wobec której odczuwa całkowitą zależność. Napawa go ona zarazem lękiem, przerażeniem i grozą (tremendum), przytłacza go swą potęgą (maie-statum), a równocześnie pociąga i zniewala (fascinans). Dotarcie do numinosum jako.rzeczy samej w sobie, rozumianej na sposób Kaniowski, jest niemożliwe. O jego istnieniu przekonuje sensus numinis, czyli odczucie numinosum, pojawiające się z różną intensywnością w różnych religiach, zależnie od ich zdolności budzenia uczucia kontemplacji i nastroju religijnego.    '

Ottowskie numinosum jest kategorią typowo religijną, aprioryczną, niezależną ani od historii, ani od jakiejkolwiek dziedziny kultury. Jest także kategorią pozamoralną; może bowiem skłaniać zarówno do czynów aprobowanych i pożądanych, jak i moralnie potępianych. Obok miłosierdzia, miłości, sprawiedliwości itp. może również wymagać krwawych ofiar, skłaniać do zbrodni, kanibalizmu, dzieciobójstwa, świętej wojny, nie licząc się z żadną ^! rzeczywistością jednostkową czy społeczną. Numinosum objawia się zawsze jako realność całkiem innego porządku niż realności naturalne obejmujące rzeczywistość profanum.

Analizując różne stany doświadczenia religijnego R. Otto uwydatnił przede wszystkim uczucie przerażenia i lęku, jakie wywołuje w człowieku sensus numinis, przytłaczającej go i zniewalającej potęgi, wobec której odczuwa swą nicość, ale i nieprzeparty pociąg, aby się do niej zbliżyć. Sacrum jest, w języku R. Otta, my-sterium tremendum et fascinans, tajemnicą groźną i wywołującą zachwyt. Ten ambiwalentny stosunek do sacrum znany jest pod nazwą Ottowskiej teorii ambiWalencji wobec numinosum.

Mimo zastrzeżeń zgłaszanych pod adresem koncepcji R. Otta (psychologizm, indywidualizm, ahistoryzm) głównie ze strony badaczy stojących na stanowisku historycznej i reduk-cjonistycznej interpretacji zjawisk religijnych, wprowadzone przez R. Otta odczucie sacrum jako kryterium religii w miejsce idei Boga zostało uznane za trwały wkład do religioznawstwa porównawczego, zaś pojęcie sacrum za podstawowa kategorie religioznawczą.

Teorię R. Otta ugruntował M. Eliade (1949b; 1957), główny przedstawiciel tzw. kierunku morfologii sacrum rozwijanego w ramach fenomenologii religii. Podobnie jak R. Otto przeniósł on religię w sferę psychologii, odsuwając na dalszy plan rzeczywistość transcendentną. W przeciwieństwie do R. Otta, w wyjaśnieniu sacrum interesuje M. Eliadego. nie tylko stosunek między elementem racjonalnym i Irracjonalnym, lecz sacrum w całej swej złożoności. Stąd podstawową definicję sacrum ' sprowadza on do przeciwstawienia go profanum, uznając sprecyzowanie tego przeciwieństwa za naczelne zadanie służące do określenia pojęcia religii. W celu wyodrębnienia i zdefiniowania sacrum niezbędna jest, zdaniem M. Eliadego, analiza znacznej liczby hierofanii, tj. historycznych sposobów manifestowania się świętości, takich jak mity, ryty, postacie boskie, święci ludzie, zwierzęta, rośliny, miejsca święte, przedmioty itp. Każdą z tych hierofanii traktuje M. Eliade zarazem jako pewną odmianę sacrum oraz dokument ukazujący postawę człowieka wobec sacrum w określonej sytuacji historycznej. Sacrum i profanum stanowią bowiem dla M. Eliadego i dwa różne sposoby egzystencji realizowane przez człowieka w historii. Dialektyka sacrum — twierdził M. Eliade — zakłada zawsze jakiś mniej lub bardziej wyraźny wybór, w wyniku którego przedmiot zaczyna nabierać wartości sakralnej, choć pozornie, ze stanowiska profanum, nie różni się niczym od podobnych mu przedmiotów naturalnych. Wynika z tego, że każda grupa ludzka w jakimś miejscu i mo- | mencie historycznym przekształcała w hie- | rofanię pewne przedmioty, zwierzęta, rośliny, gesty, słowa itp. Kryterium wyboru i włączeuia danej rzeczy w sferę sacrum może być oryginalny kształt, skuteczność wynikająca z nagromadzenia w niej mocy, uczestnictwo w symbolice, obrzęd konsekracji. Dychotomia s./p. istnieje, w przekonaniu M. Eliadego, zawsze, ponieważ określony przedmiot, gest, słowo, i człowiek, zwierzę lub kamień staje się hiero- | fanią dopiero wtedy, gdy traci cechy świeckości j i przybiera cechy sakralności. Dia ludzi odczu- ' wających ową sakrainość jego wartość realna zmienia się w realność nadnaturalną. Sacrum jest manifestacją czegoś „całkiem innego”, co objawia się w świecie naturalnym (profanum), a mimo to nie należy do niego. Dlatego sacrum jest jakościowo różne od profanum i może ujawnić się w dowolny sposób w dowolnym środowisku świeckim, ponieważ za pomocą hierofanii posiada zdolność przekształcenia każdej rzeczy w rzecz świętą przy jej pozornej niezmienności.

Ambiwalencję sacrum rozpatruje M. Eliade nie tylko, jak R. Otto, z punktu widzenia psychologicznego (sacrum przyciąga i odpycha),