42488 Obraz
5 (114)

przysłowiowa sytuacja „nos dia tabakiery” zamiast odwrotnie. Dopiero kiedy naprawdę wiemy, jakie zjawiska nas interesują (czyli uprzednio zdefiniowaliśmy w sposób możliwie jednoznaczny odpowiednie pojęcia naszych pytań i hioptez) i jakiego rodzaju relacje między nimi chcielibyśmy ustalić w badaniach, możemy przystąpić do przekształcenia naszej problematyki w program badań - do doboru metod, narzędzi badawczych, „wskaźników”¹''' interesujących nas zjawisk itd. Nigdy odwrotnie.

Na gruncie takiego stanowiska nie ma ponadto sensu mówienie o metodach lepszych czy gorszych w ogóle, bez precyzacji, do rozwiązywania jakich problemów, do szukania odpowiedzi na jakie pytania mogłaby być użyta dana metoda. Metoda dobra do jednego celu jest bezwartościowa z punktu widzenia innych zadań badawczych - co jesi oczywiste. Spośród ogółu metod dostępnych dobieramy te, które mogą najlepiej, tj. najpełniej, najdokładniej i najbardziej zasadnie udzielić odpowiedzi na interesujące nas pytania. Zdarza się. iż szukając odpowiedzi na pewne pytania, mamy do wyboru kilka różnych metod możliwych do zastosowania w badaniu. Jeśli interesują nas na przykład relacje czasowego następstwa w nabywaniu kolejnych dóbr przez konsumentów, tc próbując dokonać wyboru metod, winniśmy tym samym rozstrzygnąć, jakiego rodzaju dane i jak zbierane są nam niezbędne do ustalenia tych relacji. W tym celu możemy zastosować różne metody. Może to być wielokrotne odwiedzanie mieszkań, by ustalić, czy zakup pralki wyprzedza zakup telewizora, może to być pytanie skierowane do kupujących telewizor, czy już mają pralkę. Może to być skierowane do badanych ex post pytanie, w jakiej kolejności nabywali poszczególne przedmioty. Zmiany postaw możemy stwierdzić, badając je kilkakrotnie bądź też stawiając odpowiednie pytania retrospek-tywne, pytając badanych, jakie poglądy w danej kwestii mieli na przykład kilka lat temu. Przyczynowy wpływ pewnego czynnika na zachowania ludzkie możemy uchwycić za pomocą pewnego typu pytań (,,Co skłoniło pana do...?”) albo też przez odpowiednio zaplanowane badanie eksperymentalne.

Wydawałoby się, iż wybór metody powinien być jednoznacznie określony przez rodzaj pytania, na które ma ona udzielić odpowiedzi - po prostu wybieramy najlepszą. Jednakże przy wyborze metody czy zespołu metod mających służyć do rozwiązania danego problemu odgrywają jeszcze rolę inne przesłanki, które przesądzają niejednokrotnie o tym, które z alternatywnych metod możliwych w danym przypadku zastosujemy w naszych badaniach. Badacz może często zrealizować pewien cel badawczy lepiej lub gorzej - stosując różne alternatywnie reguły postępowania i różne zespoły narzędzi badawczych. Każda metoda pociąga za sobą pewne koszty, wymaga niezbędnego nakładu czasu, ludzi, narzędzi i pieniędzy. Kiedy koszty zastosowania jakiejś metody są zbyt wielkie, należy rozważyć, czy nie warto zastosować innej, mniej wprawdzie doskonałej, ale prowadzącej taniej lub szybciej do rezultatów o zbliżonej wartości poznawczej. Może być bowiem tak. iż straty wynikające z mniejszej precyzji uzyskanych wyników czy tez słabszego uzasadnienia sformułowanych na ich podstawie wniosków wynagradzają nam nieporównanie mniejsze koszty i znaczne skrócenie czasu badań. Dajmy najpierw jakiś przykład, który by wyjaśnił tę ostatnią sprawę. W wielu badaniach interesuje nas wiek badanych. Najlepszą metodą ustalenia wieku (choć też niekiedy zawodną) jest sprawdzenie świadectwa urodzenia. W badaniach socjologicznych tej

Patrz rozdział trzeci.

metody na ogól się nie stosuje, zadowalając się metodą znacznie bardziej zawodną, ale na ogól wystarczającą do celów badawczych: pyta się badanych o rok urodzenia lub prosi, by v,'skazali, do której spośród kilku grup roczników-' wymienionych w ankiecie należą. W większości badań ten typ dokładności i zasadności wystarcza. Podobnie, najlepszą metodą zbadania procesów rozpowszechniania się wzorów miejskiego stylu życia na wsi byłoby kilkakrotne przeprowadzenie badań w wybranych wsiach w odstępach na przykład pięcioletnich, ale nie będziemy mieli pretensji dobadacza, który wybrał metodę znacznie prostszą: porównał wzory kulturowe różnych pokoleń mieszkających na wsi i na tej podstawie wyciągnął ostrożniejsze, podane z odpowiednimi zastrzeżeniami, wnioski o dynamice kulturowych przemian wsi.

Inny aspekt tego zagadnienia: na podstawie wyników tego samego badania można nierzadko uzasadnić wiele różnych twierdzeń, różniących się na przykład stopniem swej ogólności. Badacz, który przystępuje do weryfikacji tak zwanej hioptezy uniwersalnej, z góry decyduje się. jak wspomnieliśmy, na szukanie argumentów na rzecz słuszności tezy, której w pełni nie będzie w stanie uzasadnić"¹. Gdyby zależało mu na twierdzeniu o maksymalnej zasadności jedynie, sformułowałby w wyniku swoich badań bądź zdanie jednostkowe, bądź - jeśli przebadał większą liczbę przypadków - ogólne zdanie sprawozdawcze, równoważne koniunkcji pewnej skończonej liczby zdań obserwacyjnych, opisujących przebadane przezeń przypadki¹ . Formułując hipotezę uniwersalną kieruje się on względem na jej maksymalną przydatność w wyjaśnieniach i przewidywaniach zjawisk, w budowie teorii itd. Mozę to osiągać za cenę rezygnacji z postulatu pełnej jej zasadności. Podobnie zresztą i wtedy, kiedy na podstawie przebadania pewnej próby formułuje twierdzenia o całej zbiorowości, z której próba została pobrana, zamiast o próbie jedynie. Badania próby są niekiedy jedynie pewnym ułatwieniem — jest na przykład do pomyślenia sytuacja, w której każde badanie socjologiczne objęłoby 36 milionów Polaków, choć jest to mało realne. W przypadku, kiedy część populacji jest dla nas niedostępna lub dla innych powodów zbadać jej nie możemy, badania na próbie są koniecznością. Zakład farmaceutyczny sprawdza, jak wiadomo, jakość każdej serii iekarstw w badaniach laboratoryjnych, poddając badaniom jedynie niewielką liczbę ampułek stanowiącą losową próbę z każdej serii. Osiągnąłby zupełną pewność wyników tych badań, gdyby zamiast prób poddał badaniom całe serie, to znaczy wszystkie wyprodukowane ampułki, aie zarazem jego działalność jako producenta leków dia ludzi straciłaby sens.

Ponadto, kiedy w grę wchodzi ustalenie intensywności, natężenia zjawiska interesującego badacza. ma on świadomość, iż wyniki przeprowadzonego przezeń pomiaru będą z reguły obarczone pewnym, mniejszym czy większym błędem pomiaru. Im lepsza metoda pomiaru, tym pomiar bardziej dokładny, ale przekonanie, iż udało się nam kiedykolwiek określić dokładną, absolutnie zgodną z rzeczywistością wartość pewnej zmiennej ilościowej, musi być z góry odrzucone. 1 tutaj też względy praktyczne skłaniają nas nierzadko do zastępowania metod bardziej dokładnych, ale trudniejszych czy bardziej kosztownych, metodami mniej dokładnymi, ale jeszcze będącymi do zaaprobowania z punktu widzenia problematyki i celu naszych badań.

'* Patrz rozdział piąty, paragraf 9.

^i; Bliższą charakterystykę tych różnych twierdzeń przynosi rozdział czwarty tego podręcznika.

Mesodolowa badań spolcczrn di

49