43410 skanuj0008

* Zniewolony umysł (fragment)

Rozumowanie intelektualisty poddanego ciśnieniom władzy Imperium i Metody jest pełne Sprzeczności. Uchwycić dokładnie te sprzeczności nie jest łatwo, ho mamy do czynienia z zupełnie nowym zjawiskiem, które nie występuje w takim stopniu ani u Rosjan (narodu panującego), ani u zwolenników Nowej Wiary na Zachodzie (którym pomaga niewiedza). Nikt z obywateli krajów demokracji ludowych nie ma możności ani pisać, ani mówić głośno o tych sprawach. Na zewnątrz tam one nie istnieją. A jednak istnieją i stanowią rzeczywiste życie tych aktorów, jakimi są z konieczności wszyscy niemal ludzie w krajach zależnych od Centrum, a zwłaszcza przedstawiciele umysłowej elity. Trudno inaczej określić rodzaj panujących tam stosunków pomiędzy ludźmi jak aktorstwo, z tą różnicą, że miejscem, gdzie się gra, jest nie scena teatralna, ale ulica, biuro, fabryka, sala zebrarf, a nawet pokój, w którym się mieszka. Jest to wysoki kunszt, wymagajmy czujności umysłu. |...J

Umysł zniewolony

Najbardziej przenikliwą analizę mentalności intelektualistów, którzy „nawrócili się" na mar- r—^ teizm, wsparli stalinizm i przyjęli doktrynę soc- * —

reakzmu. przeprowadzi! Czesław Miłosz w ese-__;

ju Zniewolony umysł (napisanym w 1951 r.). - *-* Ta znana na całym świece książka powstała _ tuż po ucieczce Miłosza na Zachód, była więc “ niezwykle aktualna. Wcześniej autor pracował w Nowym Jorku jako dyplomata komunistycz- — •z. nego rządu. Z Polski wyjechał w chwili zadekretowania socrealizmu. Emigracja przyjęła Mi- -—^ łosza nieufnie, w kraju - po kilku agresywnych atakach kolegów po piórze - jego twórczość H" znalazła się na czarnej liście cenzury. Od tej pory swoje książki Miłosz publikował za gra- — "_T nioj. przede wszystkim w Instytucie Literac- "    "

kim Jerzego Giodroycia. Tam też ukazał się - , w 1953 r. Zniewolony umysł.

Cztery portrety

Miłosz analizował „zniewolony umysł” środkowoeuropejskiego intelektualisty, portretując konkretnych pisarzy na rozmaite sposoby za- ' — angażowanych w stalinizm. Pod kryptonima- _. mi Alfa, Beta, Gamma i Delta kryli się: Jerzy * Andrzejewski, Tadeusz Borowski, Jerzy Putra- . . ment (1910-1986) i Konstanty Ildefons Gal- -czyński.

Doktryna materializmu dialektycznego

W XIX w. dwaj filozofowie niemieccy: Karol Marks i Fryderyk Engels stworzyli doktrynę materializmu dialektycznego. Głosili oni. że wszystko, co istnieje, jest albo materią, albo jej obiektywnym wytworem. np. myśl. świadomość, ludzka psychika. Zarówno przyroda, jak i historia, postrzegana przez nich jako kształtowanie się systemów społecznych i „stosunków produkcji" (gmina pierwotna, system niewolniczy, feudalny, kapitalistyczny i socjalistyczny), podlegają prawu dialektyfci. którą Marks definiował jako nieustanny rozwój oparty na walce przeciwieństw. Motorem historii jest walka Mas. która musi ostatecznie doprowadzić do robotniczego przewrotu i uspołecznienia środków produkcji. Materializm Marksa i Engelsa w prosty sposób opisywał całą rzeczywistość, ale też nakazywał ją zmieniać w zgodzie z rozpoznanymi prawami. Według niemieckich filozofów, przed tymi prawami nie ma ucieczki, tak jak nie sposób zmienić zasad fizyki czy chemii (w odróżnieniu np. od zasad etycznych, które są tylko pochodną stosunków społecznych). W ton sposób marksizm zyskRyai niepodważalną wartość tzw. światopoglądu naukowego. W krajach bloku socjalistycznego marksizm był obowiązującą doktryną. Wszystko to, co z nim niezgodne, było traktowane jako „wsteczne" i „nienaukowe".

Pigułki szczęścia

Marksistowską doktrynę materializmu dialektycznego Miłosz porównał do pigułek, które w katastroficznej powieści Stanisława Ignacego Witkiewicza Nienasycenie łykali pozbawieni sensu życia intelektualiści i artyści. Wymyślone przez malajskiego filozofa-szarlatana MurtirBinga pigułki szczęścia torowały drogę fałszywej wierze, którą z Dalekiego Wschodu miała przywieźć na bagnetach armia komunistycznych Chin. W rzeczywistości Witkacy obawiał się Rosji Radzieckiej. a opisując w finale powieści życie w święcie zrealizowanego murti-bingizmu, przepowiedział stalinizm.

Według Miłosza, pigułka marksizmu leczyła nowoczesnego intelektualistę:

■    z poczucia obcości pośród ludzi, którzy nie nadążali za postępem i kierowali się tradycyjnym system wartości, przez intelektualistę odrzuconym; odtąd uzbfojony w nowy. całościowy światopogląd będzie mógł znowu wpływać na życie mas;

■    z poczucia absurdu ludzkiego istnienia; by nie sprowadzać życia do fizjologii i gonitwy za przyjemnościami, intelektualista jest gotów choćby silą zmieniać naturę człowieka;

■    z poczucia nieważności tego. co głosi na własny rachunek; odtąd nowa, wspólna doktryna uczyni jego twórczość słuszną i konieczną;

■    z poczucia niedoceniania przez szeroką publiczność; odtąd, wyposażony przez władzę w środki i uznanie, przemawiać będzie do milionów.

W zamian za władzę, misję, prawdę i sukces intelektualista byt gotów oddać własną wolność.

Ketman

Według Miłosza, intelektualista nie może całkowicie wyrzec się swoich poglądów, toteż zmuszony przez komunistyczne władze do jed- -Uli— noznacznych deklaracji, gra, udaje, zakłada maski, z żarliwością prze* konując o swojej prowomyślności. Postawę taką Miłosz nazwał ,—: Ketmanem, zapożyczając ten egzotyczny termin z kultury islamu. ' Uprawiając Ketman, intelektualista kłamie, ale ceni sobie tę posta- -wę, gdyż w gruncie rzeczy wyraża ona to. co pociąga go najbar- " -■ dziej: relatywizm ogarniający wszystkie wymiary życia - etykę, estetykę, metafizykę.

7. Literatura i komunizm

137