44085 skanuj0092 (27)

Fpoka piśmienna — doba średniopolska

180 tccznie w wieku XVI) język pisany, a przyjęta tam norma językowa z wolna i z trudem opanowała później także mówioną odmianę języka. Oczywiście wpływ języka pisanego na mówiony nic mógł się zaznaczyć przed rozpowszechnieniem druku (krąg oddziaływania rękopiśmiennych tekstów średniowiecznych był przecież znikomy). Jak widać z przytoczonych przykładów, nie zaznaczył się też natychmiast wraz z pojawieniem się książki drukowanej. Długo jeszcze normalizacja była ograniczona niemal wyłącznie do języka pisanego. Dopiero nieustanny wzrost drukowanej produkcji piśmienniczej, .wzrost wykształcenia podstawowej klasy społecznej — „narodu szlacheckiego” (szkolnictwo jezuickie) i wpływ językowy prowincji ruskich, których polszczyzna, pozbawiona polskiego podłoża gwarowego, cechowała się brakiem rodzimych właściwości dialektalnych doprowadziły do pierwszych różnic międzyjęzya kiem chłopów a mówionym językiem szlachty, upodobniającym się stopniowo coraz bardziej do ogólnopolskiego poprawnego języka pisanego (literackiego). Pierwszego przejawu nadwątlenia związków językowych między szlachtą a chłopstwem można upatrywać w tym, iż (jak świadczą rymy siedemnastowiecznych poetów północnomałopolskich) do języka szlachty nie weszło już od-nosowienic ą — tak jak weszło wcześniejsze, szcsnastowieczne odnosowicnie ę (rymy typu niestety — wzięty). Wydaje się, że definitywny rozbrat między językiem chłopów a mówionym językiem warstw wykształconych, a więc pojawienie się ogólnopolskiego języka mówionegó\v pełnym tego słowa znaczeniu, przypada na drugą połowę XVIII wieku, czasy stanisławowskie (a więc już na pierwsze dziesięciolecia doby nowopolskiej) — okres narodzin nowoczesnej inteligencji polskiej, która do dziś jest głównym nosicielem i użytkownikiem lej odmiany językowej.

Tymczasem jednak norma ogólnopolska ulegała znacznym przeobrażeniom. Już z końcem XVI wieku poza obrębem normy znalazły się trzy cechy językowe pochodzenia małopolskiego: oboczność mię,, cię^się-iw połączeniu z przyimkiem) / mie, cie, sic. (w połączeniu z czasownikiem: od XVII wieku w obu pozycjach zapanowały jako wyłączne wielkopolskie formy z nosówką, choć wkrótce już tylko w piśmie, gdyż w mowie wygłosowe -e uległo odnosowieniu), końcówka -och w miejscowniku liczby mnogiej rzeczowników męskich i nijakich i formy czasu przeszłego typu

byłech, bylichmy. Było to objawem wygasania wpływu Małopolski 181 na kształt ogólnopolskiej normy językowej. Przejściowo wzrósł więc jeszcze udział pierwiastków wielkopolskich w strukturze tej normy, i tak już bardzo duży. Jednak z końcem XVII wieku wygasł j wpływ wielkopolski na normę języka literackiego. Równocześnie doszły do głosu nowe dzielnice, które dotąd w procesie kształ- >; towania się języka literackiego nie uczestniczyły — Mazowsze i kresy.

Wpływ Mazowsza tłumaczy sięjosnącą rolą polityczną i kulturalną Warszawy. Już pod koniec XVI wieku stała się ona głównym miejscem obrad sejmowych, po śmierci Zygmunta Augusta - miejscem elekcji królów, a w ostatnich latach tego wieku Zygmunt III przeniósł tam z Krakowa stolicę Rzeczypospolitej. Wprawdzie Mazowsze jako dzielnica biedna i zacofana nie przestało być przedmiotem drwin, a polszczyzna mazowiecka była wyśmiewana jeszcze częściej niż przedtem — jednak zupełnie naturalny prestiż języka stolicy spowodował, iż niektóre mazowieckie właściwości językowe (oczywiście nie tak rażące jak mazurzenie, wymowa miękkich spółgłosek wargowych, formy typu renojegoda, ciamny itp.) zaczęły przenikać do normy języka literackiego. Pierwszym mazowizmem, który się w niej ustalił, był przedrostek naj- w stopniu najwyższym przymiotników i przysłówków — już w XVII wieku wyparł on obowiązującą dotąd wielkopolsko-mało-polską formę tui-. W wieku XVIII do języka literackiego przeniknęły dalsze właściwości mazowieckie: przyrostek, -ak (cielak, kurczak, źrebak itp.), który stopniowo zepchnął na margines stare formy na -ę (cielę, kurczę, źrebię itp.), czasownikowy przyrostek -ywać, -iwać {obsługiwać, opatrywać, wykonywać itp.), który wyparł pierwotne przyrostki -ować i -awać (obs/ugować, opatrować, wyko-nawać itp.), końcówka -i(-y) w dopełniaczu żeńskich rzeczowników miękkotematowych typu ziemia, dusza {ziemi, duszy), która zastąpiła pierwotną końcówkę -e (ziemie? duszę) - o tej ostatniej zmianie była już mowa w rozdziale Najważniejsze zmiany językowe doby średniopolskiej. Pod koniec XVIII wieku mazowiecka wymowa typu środa, źródło zaczęła wypierać obowiązujące dotąd w języku literackim wielkopolskie formy typu śrzodą, źrzódio — co ostatecznie zostało usankcjonowane w piśmie w 1829 ipku przepisami tzw. Deputacji Ortograficznej Warszawskiego Towarzystwa