32277 skanuj0079 (27)

Epoka piśmienna — doba średniopolska

154 skiego. Później konstrukcja accusativu$ cum infinitivo stała się rzadsza. Ponowna jej popularność w dobie nowopolskiej (zwłaszcza w pierwszej połowic XIX wieku) nie była już wynikiem wpływu łaciny, lecz języka francuskiego.

Innym przejawem wpływu łaciny na składnię języka doby średniopolskiej był zwyczaj rozpoczynania zdania od- zaimka względnego. Pełnił on w takich wypadkach funkcję nawiązania do poprzedniego zdania w tekście, np. Cesarz przestępcę onego nacząl karać. Któremu on przestępca rzeki; Nie wątpię, że się łV\asza] M[iło$ć 1 o tym starasz pilnie. Ku czemu nie zawadzą ty dyjalogi nasze; [...] twórcą swoim gardzić i jemu równi być chcieli. Za co je Pan Bóg do pieklą na wieczne potępienie strącił. Takie użycie zaimka względnego najczęstsze było w wieku XVI.

16. SŁOWNICTWO DOBY ŚREDNIOPOLSKIFJ

a) NAJWAŻNIEJSZE ZMIANY W ZAKRESIE SŁOWNICTWA

Zasób wyrazowy doby średniopolskiej szacuje się na 50 tysięcy wyrazów. W poprzedniej części tej książki dla doby’staropolskiej¹ przyjęliśmy ponad 15 tysięcy wyrazów zaświadczonych w piśmie, zastrzegając się jednak, że trudno oszacować liczebność tej grupy wyrazów, które z różnych względów (nieraz po prostu przypadkowo) nie zostały użyte w żadnym z zachowanych tekstów. Z zestawienia tych danych liczbowych wynikałoby, że w dobie średniopolskiej nastąpił bardzo duży, bo dwu- lub nawet trzykrotny wzrost ilościowy zasobu wyrazowego. A przecież trzeba pamiętać, że część słownictwa odziedziczonego z doby staropolskiej wyszła teraz z użycia. Szczególnie intensywne odnawianie i modernizacja słownictwa (a więc wygasanie wyrazów przestarzałych) miały miejsce w pierwszej połowie XVI wieku, a ponownie na przełomie wieku XVII i XVIII.

W dobie średniopolskiej wyszły z użycia m.in. następujące wyrazy: Chowaniec «wychowanek», ciąsnocha «koszula», domak «domator», godzinnik «zegar», jata «buda>>, kluza «więzienie», loktusza «płachta», mielcuch «browar», nagolenica «pończ.ocha», obliczność «obecność», przyczyńca «obrońca», rucha «odzież». skot

«bydło», stradnik «nędznik», wiła «szaleniec». barzy «bystry», 155 loński «ubiegły», niezbędny «niegodziwy», ociętny «uparty, ociągający się», pierny «pieprzowy», rusy «rudawy», śniedny «jadalny», blazgonić «plcść. paplać», gąść «grać na instrumentach muzyczny ch», komosić się «dąsać się», rochmanie «oswajać», zadzie się «wstydzić się», żec «palić», dotychmiast «dotąd. dotychczas)), jacy «tylko», lepak «zno\vu» itd.

Wiele wyrazów w dobie średniopolskiej zmieniło znaczenie. Zilustrujemy to kilkoma przykładami: przymiotnik ciekawy (utworzony od ciechto pierwotnie «prędki, szybki»(o tchórzu mówiło się, że ma nogi ciekawe) później «chciwy wiedzy»; grzeczny (od k rzeczy «do rzeczy») znaczył pierwotnie «stosowny, właściwy, ładny» — później «obyczajny, dobrze wychowany, posłuszny»r list to zrazu tyle co «liść>>^ („My jako suchy list z drzewa na dół leciem” — pisał Kochanowski) — później ustaliło się znaczenie dzisiejsze; <6iczvznd) to pierwotnie «ojcowizna» (jeszcze Łukasz Górnicki pisał: „Moim zdaniem, lepiej uczyni, kto mówiąc o Polszczę rzecze: patria moja, niżli ojczyzna moja; bo ojczyzna częściej się rozumie to, co gruntu komu ociec jego zostawił") — później «kraj rodzinny»; poczet to zrazu «liezbą, rachunek)) (Marcin Bielski pisał: „Ten lud Mojżeszów rozmnożył się tak barzo, iż nas przechodzi pocztem i mocą”) — później «świta, orszak»; przytomny to pierwotnie, zgodnie z budową wyrazu: przy-tom-n(y) «taki. który jest (był) przy tom (tzn. przy tym)», a więc «obecny» (Górnicki:

„Gdzie pan sam przytomny, wszystko lepiej się odbywa”) — później «w pełni świadomy, szybko się orientujący)); rzecz (pokrewna czasownikowi rzec) to zrazu «mowa» (Bielski: „Bolesław uczynił rzecz do wszego rycerstwa w te słowa”) później «fakt, sprawa; przedmiot»; szczyt to pierwotnie starcza» (Orzechowski: „Dla Rzeczypospolitej drzewa [tzn. kopii], zbroi, szczytu, konia przeciwko nieprzyjacielowi mężnie używał”) — potem «obrona, ochrona», wreszcie «wierzchołek» albo «poprzeczna. węższa ściana domu»; spokrewniony ze szczytem zaszczyt też pierwotnie oznaczał «to wszystko, co służy do obrony» (w słowniku Trotza: „Zaszczyt przed bramą usypano”) - później «lo, co przynosi honor»; twarz to zrazu «stworzenie» (Skarga: ,.I bestyje, i nieme twarze, i drzewa, i ziemia nas potępi”) — później «przednia część głowy»izlodzuj to, zgodnie z budową wyrazu, «ten, który dzieje (= czyni) zło>>/ czy-li