skanuj0070 (33)

Epoka piśmienna doba średniopolska

136 lala — łata (autor, rymując z rzeczownikiem łata, musiał formę czasownikową wymawiać lata, z obu a jasnymi), Pana — wysłuchana (i tu autor wymawiał końcówkowe a w wysłuchana jak a jasne) itp. Wymowa bez a pochylonego szerzyła się z ziem ruskich (w polszczyźnie kresowej, jak o tym będzie wkrótce mowa, a pochylonego nie było nigdy), może też częściowo z Mazowsza (na Mazowszu bliższym, nadwiślańskim, a istniało i w gwarach istnieje do dziś, natomiast na dalszym, północnym Mazowszu i na Podlasiu nie było go — tak jak na kresach). Ostatecznie wymowa bez a pochylonego zwyciężyła w pierwszej połowic XVIII wieku. A pochylone wyszło więc wówczas definitywnie z użycia.

Samogłoski pochylone e i o były zrazu wymawiane jako pośrednie między e a i lub y oraz między o a u. Z czasem ulegały one coraz silniejszemu zwężeniu (gdy chodzi o e, wyjątek stanowiło tylko Mazowsze, gdzie e pochylone było jedynie nieznacznie zwężone i bardzo mało różniło się w wymowie od e jasnego). Do maksymalnego zwężenia (wymowa e pochylonego jak i po spółgłosce miękkiej lub y po spółgłosce twardej oraz o pochylonego jak u) najwcześniej, bo już w XVI wieku, doszło z jednej s(ron>yw Wielko-polsce i na Kujawach, z drugiej zaś - na kresach. Na pozostałych ziemiach polskich (oprócz Mazowsza w wypadku e) nastąpiło to później. Ostateczne zlanie się w wymowie o pochylonego (pisanego ó) z pierwotnym u nastąpiło prawdopodobnie w początkach doby nowopolskiej. Wtedy też wyszło z użycia e pochylone, zastąpione przez e jasne.

Główne rysy rozwoju samogłosek nosowych przedstawiliśmy już w poprzedniej części. Tutaj przypomnimy tylko krótko ostatnią fazę ewolucji, przypadającą na dobę średniopolską. Jak pamiętamy, po zaniku iloczasu na przełomie XV i XVI wieku dawna nosówka krótka przesuwała się pod względem artykulacyjnym ku przodowi jamy ustnej, przybierając ostatecznie (najwcześniej w Wiclkopojsce) wąską wymowę ę. Tę wąską nosówkę przednią uznali drukarze krakowscy za obowiązującą w języku literackim i wprowadzili na jej oznaczenie literę ę, później, około połowy XVI wieku, nieco zmienioną na ę. Dawna długa samogłoska nosowa natomiast przesuwała się pod względem artykulacyjnym ku tyłowi jamy ustnej. W pierwszej połowie XVI wieku brzmiała ona zapewne jak tylne (pochylone) a nosowe, stąd na jej oznaczenie przyjęła się litera

ą (bez ukośnej kreski), czyli litera odpowiadająca co do wartości 137 ustnej a pochylonemu, oznaczanemu przez a. W wieku XVII, a na niektórych obszarach może później, dopiero w XVIII, nosówka tylna przybrała dzisiejsze brzmienie nosowego oustalony dla niej znak ą (nosowego a pochylonego) pozostał już jednak bez zmiany.

Z innych zmian samogłoskowych wspomnimy tu jeszcze o para-lelnym do przejścia ir, irz w er, erz (zapoczątkowanego już w XII wieku, lecz. ukończonego dopiero teraz, w dobie średniopol-skiej) przejściu ił, yl, ii. yl w el, cl. Jego początki sięgają XIV wieku, największe nasilenie przypada jednak na dobę średniopolską, zwłaszcza na wiek XVII. Masowo pojawiły się wówczas formy typu stela, sielny, mięły, hel. beli, te/ko itp. Jednak w przeciwieństwie do zmiany ir, irz w er, erz zmiana ii, yl, ił, yl w el, el ostatecznie się cofnęła.i dziś po staremu używamy form siła, silny, miły, byl, byli, tylko itp.

W zakresie spółgłosek na uwagę zasługują dwie zmiany. Pierwsza to zmiana artykulacji przedniojęzykowo-zębowej spółgłoski ł.

Na przełomie XVI i XVII wieku zaczęła ona być wymawiana jak niczgłoskotwórcze u (t^ikie, jak w wyrazie autor). Świadczą o tym zapisy (w rękopiśmiennych diariuszach, pamiętnikach itp.) typu miau, dau ( = miał, dał). W XVII wieku wymowa la rozpowszechniła się na cały niemal polski obszar językowy (dawna artykulacja przedniojęzykowo-zębowa zachowała się tylko na terenach peryferyjnych. głównie na kresach). W Małopolscć (a zapewne i w Wiel-kopolsce) w położeniu prz.ed u to nowe u niczgłoskotwórcze często zanikało w ogóle, o czym świadczy znana fraszka Wacława Potockiego Omyłka o pogłównem {pogłówne to rodzaj podatku płaconego od „głowy”):

Gdy z gościem po podwórzu przechodzę sic równem,

Aż chłop idzie. — Ty dokąd? Do dwora z pogównem —

Rzeki miasto pogłównego, l nie mówią chłopi W Pogórzu. Tu się mój gość niesłychanie stropi:

— Nieznośny to podatek, ciężkość niewymowna,

U nas od głów, tu plącą od biednego gówna.

Druga zmiana to stwardnienie- miękkich spółgłosek wargowych w wygłosie (tzn. na końcu wyrazu). W XVI wieku oznaczano je w drukach za pomocą ukośnej kreski: /), b\ m, w, f. Proces