55690 skanuj0062 (44)

Epoka piśmienna — doba średniopolsk;

122 w pełnię praw politycznych i stąd chętnie utożsamiającym się / narodem, był stan szlachecki. Szlachta dała się wprawdzie zrazu, jak już wspomnieliśmy, wyprzedzić mieszczaństwu w pędzie do wiedzy i wykształcenia, wkrótce jednak uzyskała w tym względzie przewagę — toteż drugie i dalsze pokolenia pisarzy renesansowych rekrutowały się już w większości ze stanu szlacheckiego (Marcin Bielski. Mikołaj Rej, Stanisław. Orzechowski, Jan Kochanowski i inni). Od czasów Kazimierza Jagiellończyka przeżywała szlachta okres wielkiej aktywności politycznej, nasilającej się za panowania Zygmunta Starego, a zwłaszcza Zygmunta Augusta. Z inicjatywy czołowych ideologów postępowej szlachty został sformułowany program wszechstronnej naprawy państwa: skarbu i wojska, sądownictwa i prawodawstwa, oświaty itp., zwany programem egzekucyjnym od żądania „egzekucji” praw- i dóbr, czyli przestrzega: nia obowiązujących ustaw i powrotu do skarbu państwa dóbr państwowych (królewszczyzn), które drogą rozdawnictwa przeszły w ręce prywatne. Z perspektywy historii języka istotne jest to, żc program egzekucyjny znalazł wyraz na forum sejmowym (w znakomitych często mowach, które walnie przyczyniły się do rozkwitu sztuki pięknego przemawiania w języku ojczystym) oraz w licznych pismach i broszurach polemicznych (dialogi i traktaty polityczne Stanisława Orzechowskiego: Rozmowa albo dyjalog około egzekucy-jej Polskiej Korony, Quineunx, w jest wzór Korony Polskiej na cynku wystawionej, Jana Dymitra Solikowskiego:. Ziemianin albo rozmowa ojca z synem o sprawie polskiej, Rozmowa komornika z burmistrzem itd.), dzięki którym polszczyzną zdobyła sobie nowy obszar społecznego funkcjonowania i wykształciła publicystyczny styl polemiki polityczno-społecznej. Ważne jest i to, że obóz egzekucyjny wysuwa! hasła obrony języka polskiego i poszerzenia jego funkcji w sferze polityczno-prawnej. W wyniku zarówno tych żądań, jak i ogólnej atmosfery epoki, polszczyzna wyparła z wolna łacinę z funkcji języka państwowego w piśmie. Za przełomową datę w tym względzie zwykło się uważać rok 1543, w którym pierwszy raz konstytucja (zbiór uchwał) sejmu krakowskiego została opublikowana w' języku polskim.

Również i rola reformatorskiego obozu szlacheckiego jako czynnika sprawczego rozwoju polszczyzny zamyka się w zasadzie w granicach XVI wieku. Zwycięstwo oligarchii magnackiej zuboży-

lo życie polityczne i parlamentarne (przy zachowaniu pozorów 123 pełnej równości stanowej, w myśl znanego przysłowia „Szlachcic na zagrodzie równy wojewodzie”). Pomimo kilku wybitniejszych pisarzy politycznych (Szymon Slarowolski, Krzysztof i Łukasz Opalińscy, Stanisław Herakliusz Lubomirski) publicystyka polityczno-społeczna. tak żywa w okresie Odrodzenia, więdła w wieku XVII, a uschła niemal zupełnie w czasach saskich.

Bardzo korzystny wpływ na rozwój polszczyzny wywarłajefor-macja oraz związane z nią rywalizacja i polemika religijna między obozem różnowierczym a Kościołem katolickim. Przede wszystkim znacznie poszerzyły jej społeczny i funkcjonalny zasięg. Różnowier-cy pierwsi ze względów propagandowych uciekli się do języka, narodowego jako środka polemiki z Kościołem. Mikołaj Rej pisał w przedmowie do swojej Postylli (zbioru kazań): ,,[...] św. Paweł nas srodze z tego upomina, abyśmy w cerkwi Bożej [tzn. w kościele — w XVI wieku wyraz cerkiew nie był jeszcze ograniczony do znaczenia «kościół prawosławny»] tym językiem mówili, któremu by wszytcy rozumieli, powiedając, iż jest więtszy pożytek powiedzieć pięć słów tym językiem, któremu by ludzie zrozumieli, niźli pięć tysięcy, któremu by nic zrozumieli [...]". W tej sytuacji Kościół, choć nic bez oporów, też sięgnął po język polski jako broń propagandową. Opory wynikały z obawy przed uprzystępnieniem nie przygotowanemu czytelnikowi trudnych zagadnień teologicznych, przeważył jednak wzgląd na rezonans społeczny: jakże nie przemawiać po polsku do ludzi, których reformacja pozyskuje polską propagandą? Pisał ksiądz Piotr Skarga: ,.[...) ci ludzie [tj. różnowiercy] polszczyzną najwięcej proste zwodzą, zastawić im się tymże językiem potrzeba”. Toteż na polskie pisma Jana Sekluc-jana (Cateclusmus), Mikołaja Reja (Postylla, ApocalypsTs), Marcina Kwiatkowskiego (Confessio Augustanae ftdei, to jest wyznanie wiary krześcijańskiej na sejmie auspursk im ofiarowane...), Grzegorza Pawła z Brzezin (O różnicach teraźniejszych...), Marcina Krowickicgo (Obrona nauki prawdziwej i wiary..., Papieżowa orda), Krzysztofa Kraińskiego (Katechizm z naukami i z pieśniami...) i innych odpowiadali po polsku Marcin Kromer (Rozmowy dworzanina z mnichem), Stanisław Leópolita (Apologija, to jest obronienie świętej wiary krześcijańskiej), Benedykt Hcrbest (fiauka prawego chrześcijanina), Piotr Skarga (O jedności Kościoła Bożego. Wtóre