63610 skanuj0082 (27)

hpoka piśmienna — doba średniopolska

160 pod koniec doby śrcdniopolskicj żywioł niemiecki bieize-górę_na skutek spadku prestiżu języka polskiego, wywołanego słabością, a potem katastrofą państwa.

Trzeba w tym miejscu podkreślić, iż językowe wpływy niemieckie nie miały u nas nigdy, nawet w okresie największego nasilenia, znamion mody językowej — takiej jak czeska, włoska, łacińska czy francuska. Wpływy niemczyzny były wywołane względami gospodarczymi. a wiec praktycznymi. Rozpowszechniła się znajomość niemczyzny, pożyczki (głównie nazywające rzeczy nowe. które wcześniej-nie-miały nazw rodzimych) obficie przenikały do polszczyzny, nic napotykając niechęci i oporu jej użytkowników — sam jednak niemiecki nigdy nic był u nas traktowany jako język kultury,, jak łacina czy czeski, a potem włoski czy francuski. Panowała opinia, że niemczyzna nie jest językiem „ładnym”. Dobitnie wyraził ją Sebastian Fabian Klonowie:

Bo jest mowa przyrodzona tamtego narodu,

Jakoby głośne pudlo spuściI z wysokiego wchodu.

W tych warunkach zapożyczenia niemieckie, podobnie jak już w dobie staropolskiej, dotyczyły sfery życia praktycznego, głównie handlu, rzemiosła, budownictwa,^wojskowości itp.:_ bjjula «wstą~ żka», /;ra^_«wada», bruk, brytfanna. cekhauz «zbroiowma». deka «nakrycie», drab «żołnierz pieszy», druk, drut* durszlak, fałd.

Jechttmek, folwark, fortel, galgan, gatunek, gmach, grosz, grunt ^/gwait, hak ^herszt, klamra. kloc, knecht, kopersztych «miedzioryt»

kram. lada, lichtarz, los, ładować. 'materac, plaster, prasa, rachunek rajtar, rama. reszta. smak, stal, stempel, szalbierz, szańc (później szaniec), sztuka, szturm, sztych, szuflada, szyba, szyna, tama, werbować, winda, żołd itd.

Jak już wspominaliśmy, bezpośrednie wpływy łaciny były W' dobie ^staropolskiej, .słabe. Wyrazy łacińskie przenikały do polszczyzny za pośrednictwem języka niemieckiego i czeskiego, rzadko wprost z łaciny. Mimo bowiem ogromnej roli łaciny w naszej kulturze średniowiecznej jej znajomość była zbyt elitarna, by mogło to zaowocować obfitszym napływem bezpośrednich pożyczek. Ta sytuacja uległa gruntownej zmianie w dobie śrcdniopolskiej. Renesansowy kult klasycznej łaciny uczynił z niej nieodłączny składnik wykształcenia szesnastowiecznego humanisty. Ekspansja poisz-

czyzny jako języka państwowego uległa pewnemu osłabieniu, 161 a nawfil przyhamowaniu, po śmierci Zygmunta Augusta. Za króla Stefana, który po polsku nie mówił, łaeina z konieczności wróciła do łask jako język dworu i elity władzy. Decydującą rolę w upowszechnianiu znajomości łaciny w szerokich kręgach „narodu” szlacheckiego odegrało jednak szkolnictwo jezuickie. W szkole jezuickiej, wzorowanej na humanistycznym gimnazjum najgłośniejszego pedagoga XVI wieku, Jana Sturma, łacina zajmowała centralne miejsce w programie nauczania. A że równocześnie rosła świadomość wagi wykształcenia, a jezuici od połowy XVII wieku, po ostatecznym zwycięstwie kontrreformacji, praktycznie zmonopolizowali szkolnictwo — przez kolegia jezuickie przechodziła niemal cała młodzież szlachecka górnych i średnich warstw stanu. Oprócz gołoty szlacheckiej i szlachty zagrodowej cały stan szlachecki stał się w XVII wieku dwujęzyczny (a w Wielkim Księstwie i południowo-wschodnich województwach koronnych nawet trój-języczny, gdyż oprócz polszczyzny i łaciny powszechna tu pozostała znajomość języka ruskiego). Naw-et najubożsi, których nie było stać na naukę szkolną, starali się liznąć choć trochę łaciny w trakcie służby dworskiej czy wojskowej. Ta wyjątkowa już podówczas (w XVII i XVIII w-ieku) w Europie popularność łaciny spowodo-wała masowy, napływ' zapożyczeń,. W ciągu doby średniopolskiej weszły ich do polszczyzny setki, jeśli nie tysiące. Znaczna ich część utrzymała się do dziś. Należą do nich takie wyrazy jak akt, aktor, apetyt, apopieksyja.jirchUekt^ decyzyja, dedykacyja, dekret, depozyt, dokument, dyja/og, dysponować, dyspozycyja, edukacyja, efekt, elekcyja, febra, forma, fortuna, kolor, kolumna, komisyja, korespondować, korupcyja, lament, medytować, melodyja, natura, opinija, patron,[perorować, posesyja, pretekst, pretensyja, profanować, proponować, rebefija, recepta, reformować, reguła, rektor, religija, respekt, rezygnacyja, sens, sentencyja, skrypt, statut, sukces, sympatyja, termin, traktat, wirydarz ilp. (niektóre z tych wyrazów — np. architekt czy dyjalog — są pochodzenia greckiego, nie zmienia to jednak w niczym faktu, iż w polszczyźnie znalazły się jako pożyczki z łaciny). Jak widać z. przytoczonych przykładów, Iatynizmy (zapożyczenia łacińskie) dotyczą różnych sfer życia i myśli, przeważają jednak wśród nich wyrazy abstrakcyjne — nazwy urządzeń, instytucji, wytworów umysłowej działalności człowieka itd.

U - Żory* d/.ic^w języka poUkicgo