skanuj0083 (27)

Hpoka piśmienna doba śrcdniopolska

162 Liczba latynizmów nieprzerwanie rosła. Według obliczeń Zenona Klemensiewicza w XVI wieku w przeciętnym tekście polskim mniej więcej co sześćselny wyraz jest latynizmem, w pierwszej połowie wieku XVII już co sto piętnasty, w drugiej — co sześćdziesiąty, a w pierwszej połowic wieku XVIII - aż co trzydziesty trzeci.

Nasilający się z każdym półwieczem doby śrcdniopolskiej wpływ łaciny miał i inny jeszcze skutek. Obok latynizmów mniej lub bardziej przyswojonych, spolszczonych, zaadaptowanych do polskiego systemu Ileksyjnego - pojawiły się w tekstach doby średniopolskiej wtrętyJaeińskie „żywcem” przenięsi.one~z-łaeiny? używane w łacińskich formach odmiany. Zjawisko to określa się mianem _tmakaronizowania lub melanżu (mieszaniny) polsko-łaciń-„skiego, Zrazu, w XVI wieku, makaronizowanie było rzadkością i ograniczało sic raczej do tekstów nieliterackich (listy, dokumenty itp.). W wieku XVII, a zwłaszcza w pierwszej połowie XVIII, przybrało na sile i objęło w większym lub mniejszym stopniu całość piśmiennictwa prozaicznego; poezja pozostała zasadniczo wolna od tej plagi. Typowego przykładu tekstu makaronicznego dostarcza osławiona encyklopedia czasów saskich — Nowe Ateny albo akade-mija wszelkiej scyjencyi pełna księdza Benedykta Chmielowskiego. Oto jak autor pisze o jednorożcu:

„Te animal[= zwierzę] czy re vero [ = naprawdę] jest na świccie, niemała jest między uczonemi kontrowersja. Pismo Ś. pięć razy unicornem [= jednorożca] [...] expresse [= wprost] wspomina, a tym samym zda się stabilire [= potwierdzać] zdanie trzymających existentiam [=o istnieniu] jednorożca”.

Nie inaczej o przyczynach popularności łaciny i zapożyczania wyrazów łacińskich:

„Z czwartej racyi: iż królów mieliśmy pó łacinie mówiących, jako to Ludwika Węgrzyna, Stefana Batorego, siedmigrodzkiego ksiażęcia, do honorów nie przypuszczającego, który by łacińskiego nie umiał języka, który był ad trać tan tum cum exteris et orandum [ = do rokowań z obcymi i do przemawiania] potrzebny. Z racyi piątej: że język łaciński jest język uniwersalny i święty, jako wiadomo uczonym. Z szóstej racyi, iż Polacy była z dawna gens ad horrida promptibr arma [ — plemię sposobniejsze do straszliwej bronij, szable na karkach nieprzyjaciół, nie język polerując, dlatego

mieli język słowieński prosty, nie polerowany; więc dla lego 163 niekształtu tudzież oh defectum [= dla braku] słów dobrych i należytych ekspressyi terminów łacińskich i innych dla okrasy zażywać musieli w kazaniach, mowach, listach, publicznych instrumentach, i niektóre słowa polonizarunt [= spolszczyli], to jest spolszczyli, na polski dyjalekt i konstrukcyję nakłaniając. I prawdę mówiąc, nasze pierwsze polskie statuta. prawa są łaciną pisane; kancellaryja koronna, trybunały, ziemskie i grodzkie acta [= akta, dokumenty, księgi] (wyjąwszy niektóre województwa, którym polszczyzna po-zwolona konstytucyją) są łaciną albo wpół łaciną okryślone, jako też publiczne do monarchów legacyje i do respubłicas [ - rzeczy pospolitych] tylko łaciną albo polszczyzną, nie innym językiem są pozwolone et egpediuntur (= i wysyłanej. Z racyi siódmej łaciny zażywają Polacy óh dcfectum z braku] słów genuine [— właściwie] rzecz każdą wyrażających. Stąd to idzie, iż. gdy teraz kto co samym językiem polskim in materia politica [= w sprawach politycznych] pisze albo mówi, namozoli sobie głowy i często sens zaćmi”.

Kres tej manierze — i w ogóle przerostowi wpływów łacińskich — położyła dopiero polityka językowa Oświecenia.

Z końcem XV wieku pasiłiły-się /wiązki kulturalne z Włochami, j Do Polski przenikały idee włoskiego Renesansu. Ogromną rolę w rozwoju sztuki odegrali sprowadzani z Włoch artyści, głównie architekci i rzeźbiarze (Berecci, Padovano, Canayęsi, Gucci, Mo-rando i inni). W większych miastach, zwłaszcza na południu Polski: w stołecznym Krakowie i we Lwowie, osiedliło się sporo włoskich kupców i rzemieślników. Na włoskich uniwersytetach, głównie w Padwie (prawo) i Bolonii (medycyna), studiowało coraz więcej polskiej młodzieży. Magnaci i bogatsza szlachta wyjeżdżali do Włoch dla nabrania ogłady i przetarcia się w świccię, także jak dziś byśmy to określili — w celach turystycznych. Po zajęciu Konstantynopola przez Turków, przez Włochy wiódł najbardziej uczęszczany szlak peregrynacji do Ziemi Świętej. W XVI wieku wśród pielgrzymów znajdujemy znakomite nazwiska — z Mikołajem Krzysztofem Radziwiłłem Sierotką, autorem świetnego diariusza z podróży. Dużą rolę w propagowaniu włoskiej kultury, zwłaszcza kuchni i sztuki ogrodniczej, odegrała królowa Bona, która przybyła w 1518 roku do Krakowa \v otoczeniu licznego,'