47542 skanuj0034

sobie ot tak, dla rozrywki, co mu przyjdzie do głowy-—zauważa trafnie Tadeusz Żeleński — bez ładu, bez porządku, troskę o interpunkcję nawet zostawiając kopiście”⁴⁴.

Jesteśmy zatem świadkami, jak rys obyczajowości, cecha umysłowośd jednej grupy społecznej staje się normą estetyczną. Nakaz unikania piętna fachowości, ujawniania wysiłku czy zbytniego zaangażowania podjęli teoretycy sztuki. Baldassarre Castiglione w II Cortegiano przeciwstawia wdzięk afektacji i wprowadza kategorię niewymuszoności (wł. sprezzatura): „ta sztuka jest sztuką prawdziwą—pisze Castiglione—która zdaje się sztuką nie być i o nic tak starać się nie należy, jak o to, żeby ją ukryć“⁴⁵. Dla określenia swojej postawy Montaigne posługuje się słowem nonchalance (co jest w zasadzie ścisłym odpowiednikiem włoskiej sprezzatura). Staje się ona nie tylko sposobem osiągania cenionego efektu niewymuszoności, wdzięku, lecz i strategią narracyjną. Nonchalance pozwala eseiście na daleko idącą swobodę w doborze tematów, snucie dygresyj i odbieganie od głównego wątku. Dzięki nonchalance odrzuca autor Prób wszelkie zastane zasady kompozycji i reguły głoszone przez liczne w renesansie poetyki normatywne. Dzieło Michela de Montaigne nie mieści się w żadnej z nich. Wreszcie — jak zauważa John C. Lapp — to właśnie owej nonchalance zawdzięcza Montaigne osiągnięcie wrażenia, że pisarz i jego dzieło stanowią jedność; „książka powstaje okazjonalnie i dla rozrywki”, a zatem nie można jej oddzielić od autora⁴⁶.

Montaigne zobowiązał zatem swoich następców do respektowania zasady bezinteresowności. Eseista nie zamierza nikogo agitować (nie należy bowiem do żadnej partii, sekty religijnej czy kościoła); gdy tematem eseju czyni dzieło pisarza lub myśliciela, nie chce konkurować z krytykami czy historykami literatury bądź filozofii. On czyta i pisze dla przyjemności, walory poznawcze podporządkowane zostają zaletom estetycznym, te zaś konsekwencji stylu domagającej się spójni między słowem a myślą, dziełem a osobą. Na przełomie lat czterdziestych i pięćdziesiątych Jerzy Stempowski pisze esej o krajobrazie i wsi berneńskiej — oto zajęcie godne gentlemana. Myliłby się jednak ten, kto. by w La terre bernoise widział tylko zapis rozmyślań erudyty i amatora dalekich spacerów.

Antyczny postulat wszechstronności wykształcenia (polymatii) połączył się w okresie renesansu z obyczajowym wzorcem stroniącego od specjalizacji szlachcica i dworzanina. Ukształtowała się w ten sposób pewna forma polihistoryzmu związana z humanizmem epoki. Tendencja ta oddziałała na koncepcje estetyczne Odrodzenia. Montaigne był pierwszym autorem piszącym dla dość licznej już warstwy ludzi oświeconych, którzy przyjęli ów obyczajowy i psychologiczny wzór człowieka niezależnego i we wszystkim swobodnego, wzdragającego się przed wszelką fachowością oznaczającą zawężenie horyzontów.

Nie chodzi zatem tu tylko o to, aby określić genezę postawy Montaigne‘a oraz wskazać jeszcze jedną cechę jego dzieła, lecz raczej zależy mi na tym, aby wykazać, że pewne związane z epoką rysy jego utworów stały się cechami gatunkowymi obowiązującymi i respektowanymi do dzisiaj. Skłonny jestem zgodzić się z Georgiem Negwerem, który pisze, że gatunek nie rozwijał się: „brak ewolucji (Entwickłung) odróżnia zasadniczo esej od wszystkich innych gatunków**⁴⁷.

Swoisty arystokratyzm eseju zobowiązuje również eseistę. Aby nim zostać, nie wystarczy odznaczać się literackim talentem; trzeba dbać o wielostronny rozwój swej osobowości, gdyż — jak powiada Erich Auerbach — „każda specjalizacja fałszuje obraz moralny, prezentuje nas tylko w jednej z naszych ról, świadomie pozostawiając w cieniu rozległe obszary naszego życia i losu**⁴⁸.

Kompozycja esejów Montaigne’a

Scharakteryzowana wyżej postawa eseisty miała również wpływ na stylistyczny i kompozycyjny kształt jego utworów. Niezależność i dążenie do uzyskania efektu niewymuszoności sprawiają, że Montaigne z równą łatwością i swadą mówi o codziennych zajęciach, jak o doktrynach moralnych. Autor Prób nie tyle spisuje swoje refleksje, co — w dosłownym znaczeniu tego wyrazu — opowiada je. Czytelnik ma wrażenie, jakby uczestniczył w żywej rozmowie, prowadzonej bez ekscytacji, i niezwykle przy tym bogatej w odcienie (...). Prawie zawsze można wyczuć tu odrobinę ironii (...), nigdy jednakże nie podważa (ona — przyp. A.St.K.) szczerości przebłyskującej żywiołowo z każdego wiersza tekstu. Montaigne — stwierdza Auerbach — nie bywa nigdy nadęły i patetyczny⁴⁹.

Własną tonację eseista określa jakd „styl żartobliwy i swobodny” (140) czy jako „krok poetycki, skoczny i posuwisty” (III 9). W kilkaset lat później podobne spostrzeżenia zostaną powtórzone już jako reguła gatunkowa: fstyl eseju winien się sytuować pomiędzy mową a stylem wypowiedzi pisemnej⁵⁰. Tę cechę eseju nazwano metaforycznie dialogiem z przedmiotami (Dialog, mif den Dingen)⁵¹. Eseista zwraca się ku rzeczywistości, aby odnaleźć w niej własny wizerunek. Każdy temat służy mu do autoprezentacji, ale sam przedmiot tylko na tym zyskuje. Eseista — podobnie jak krytyk u Oscara Wilde’a — może „interpretować indywidualność i dzieło innego człowieka przez silniejsze podkreślenie własnej indywidualności; a im silniejsze piętno indywidualność wywrze na jego krytyce, tym realniejsza będzie jego interpretacja, tym pełniejsza, bardziej przekonywająca i prawdziwa”⁵².

Elly Wittkower, która bardzo skrupulatnie przebadała pod względem kompozycji kilkadziesiąt esejów Montaigne’a, stwierdziła, że można je podzielić na trzy grupy. W esejach należących do pierwszej (zajmują one prawie całą

19