49037 img022 (6)

44

ciowe. Struktury takie rodzą się ze zwykłego codziennego doświadczenia —^! w odróżnieniu od struktur pojęciowych tworzonych na potrzeby nauki. dSfie opisują rzeczywistego świata lecz są jego cząstkowyniiwyobrażeniami. Nie muszą być ani prawdziwe, ani kompletne, natomiast z definicji są subiektywne. Dobrym, choć może nieco naiwnym, przykładem powstawania i natury takich struktur jest hinduska baśń o kilku ślepcach, którzy próbowali się dowiedzieć, jak wygląda słoń. Każdy z nich zbadał dłońmi tę część ciała zwierzęcia, która znalazła się w zasięgu jego rąk. Potem każdy z nich podał swój opis słonia. Okazało się, że słoń wygląda jak ogromne drzewo (pierwszy ślepiec dotykał nogi słonia), jak gruba lina (drugi ślepiec dotykał ogona) itd. (Wiele wskazuje na to, że wszyscy jesteśmy ślepcami budującymi sobie na własny użytek pojęcie słonia.

Liczba kategorii stworzonych przez ludzki umysł nie jest liczbą stałą: reguluje ją zasada oszczędności poznawczej, która jest podstawową zasadą wszelkiej komunikacji. Celem komunikacji jest przekazanie maksimum informacji przy minimum wysiłku poznawczego, zaś zasada oszczędności poznawczej uzasadnia istnienie w systemach kategoriijzw.poziomów podstawowych (ang.basie levels)(Podstawowe poziomy kategoryzacji to struktury najczęściej potrzebne, a zatem usankcjonowane przez ich użytkowników jako maksymalnie użyteczne) Stanowią one punkt wyjścia dla tworzenia dalszych kategorii — poziomów nadrzędnych i podrzędnych (ang. su-perordinate and subordinate levels) — które sytuują się na odpowiednich poziomach całej hierarchicznej struktury. Weźmy jako przykład kategorię) „pies”, z której wywodzi się szereg podkategorii — „spaniel”, Jamnik”, „terier” etc., i która ma nad sobą takie kategorie nadrzędne jak „ssak”, „zwierzę domowe” czy „zwierzę”. W leksykonie danego języka statuy,terminów poziomu podstawowego uzyskuje to piętro hierarchii, które okazuje się najużyteczniejsze w codziennej komunikacji. Leksem „pies” jest wobec tego lepszym kandydatem do statusu terminu poziomu podstawowego niż „ssak” lub ,jamnik”: jest po prostu najskuteczniejszy i najbardziej ekonomiczny w użyciu. Leksemy z poziomów niższych i wyższych są natomiast przydatne w sytuacjach szczególnych: potrzebują ich, na przykład, zoologowie, hodowcy psów lub weterynarze.

Jak już powiedzieliśmy, tworzenie kategorii i przypisywanie im elementów zależy w sposób istotny od doświadczenia zmysłowego człowieka, ale także od psychicznych parametrów warunkujących percepcję i poznanie. Wszelka wiedza zależy bowiem odtego, kim jest wiedzący. Wracając do klasycznych przykładów chętnie cytowanych w tradycyjnych pracach językoznawczych, jeśli się nie jest, na przykład, górskim ratownikiem lub doświadczonym narciarzem, wyróżnianie osobnych kategorii w obrębie podstawowej kategorii „śnieg” po prostu się nie opłaca. Innymi słowy, zasada oszczędności poznawczej zapobiega zbędnemu mnożeniu bytów.

Poza wymiarem pionowym (termin ten jest nawiasem mówiąc użyteczną metaforą przestrzenną ukazującą hierarchiczność jako istotną cechę struktury systemów kategorii), kategorie mają także wymiar poziomy: poszczególne prototypy istniejące ~w obrębie kategorii danego poziomu dają początek podkategoriom usytuowanym na wspólnym, niższym poziomie struktury. Tak na przykład „krzesło”, „stół” czy „kanapa” są podkategoriami kategorii poziomu podstawowego „meble”. Jak w przypadku kategorii Jpionowych”, liczba kategorii „poziomych” zależy od celów i potrzeb tych, którzy je tworzą.

Ogólnie rzecz biorąc, przejście od klasycznej teorii kategorii do teorii kategoryzacji przez prototyp można określić jako przejście od metafizyki do epistemologii. Klasyczne kategorie miały odpowiadać rzeczywistemu światu, natomiast kategorie definiowane przez prototyp są odbiciem obrazu świata w umyśle

45