68944 Skanowanie 10 04 27 41 (50)

«

«

w

\

ciowe. Struktury takie rodzą się ze zwykłego codziennego doświadczenia — w odróżnieniu od struktur pojęciowych tworzonych na potrzeby nauki. Nie opisują rzeczywistego świata lecz są jego cząstkowymi wyobrażeniami. Nie muszą być ani prawdziwe, mii kompletne, natomiast z definicji są subiektywne. Dobrym, choć może nieco naiwnym, przykładem powstawania i natury talach struktur jest hinduska baśń o kilku ślepcach, którzy próbowali się , dowiedzieć, jak wygląda słoń. Każdy z nich zbadał dłońmi u; część ciała zwierzęcia, która znalazła się w zasięgu jogo rąk. Potem każdy z nich poda! swój opis słonia. Okazało się, że słoń wygląda jak ogromne drzewo (pierwszy ślepiec dotykał nogi słonia), jak gruba lina (drugi ślepiec dotykał ogona) itd. Wiele wskazuje na to, że wszyscy jesteśmy ślepcami budującymi sobie na własny użytek pojęcie słonia.

I^czhą.jsatfigoiii ^tworzonych przez ludzki umysł nie jest iic/.bą stala:reguluie ją zasada oszczędności poznawczej, która jest podstawową zasadą wszelkiej komunikacji. Celem komunikacji jest przekazanie maksimum informacji przy minimum y [ku poznawczego, zaś zasada oszczędności poznawczej uzasadnia istnienie w systemach kategorii tzw, p o z i o mów po d s ta w owych (ang. basie Ieuels). Podstawowe poziomy -.-kategoryzacji to 'struktury najczęściej.potrżebne_va,zatem usankcjonowane przez ich użytkowników jako 11 \ a ksy m a i n ie nyży tęcz n eStanowią one punkt wyjścia dla tworzenia dalszych kategorii — poziomów nadrzędnych^i podrzędnych- (ang. su-perordinate and subordinate Ieuels) — które sytuują się na odpowiednich poziomach całej hierarchicznej struktury. Weźmy jako przykład kategorię „pies⁵', z której wywodzi się szereg podkalegorii— „spaniel", jamnik”, „terier” etc., i która ma nad sobą takie kategorie nadrzędne jak „ssak”, „zwierzę domowe” czy „zwierzę”. W leksykonie danego języka status terminów poziomu podstawowego uzyskuje to piętro hierarchii, które okazuje się najużytecz-

niejsze w codziennej komunikacji. Leksern „pies” jest wobec tego lepszym kandydatem do statusu terminu poziomu podstawowego niż „ssak” lub jamnik”: jest po prostu najskuteczniejszy i najbardziej ekonomiczny w użyciu. Leksemy z poziomów niższych i wyższych są natomiast przydatne w sytuacjach szczególnych, potrzebują ich, na przykład, zoologowie, hodowcy psów lub weterynarze.

Jak już powiedzieliśmy, tworzenie kategorii \ przypisywanie im elementów zależy w sposób istotny od doświadczenia zmysłowegoczłowieka, ale także od psychicznych parametrów warunkujących percepcję i poznanie. Wszelka wiedza zależy bowiem od tego, kim jest wiedzący. Wracając do klasycznych przykładów chętnie cytowanych w tradycyjnych pracach językoznawczych, jeśli się nie jest, na przykład, górskim ratownikiem lub doświadczonym narciarzem, wyróżnianie osobnych kategorii w obrębie podstawowej kategorii „śnieg” po prostu się nie opłaca. Innymi słowy, zasada oszczędności poznawczej zapobiega zbędnemu mnożeniu bytów.

Poza wymiarem pionowym (termin ten jest nawiasem mówiąc użyteczną metaforą przestrzenną ukazującą hierarchiczność jako istotną cechę struktury⁷ systemów kategorii), kategorie mają także wymiar poziomy: poszczególne prototypy istniejące w obrębie kategorii danego poziomu dają początek podkategoriom usytuowanym na wspólnym, niższym poziomie struktury⁷. Tak na przykład „krzesło”, „stół” czy „kanapa” są podkategoriami kategorii poziomu podstawowego „meble". Jak w przypadku kategorii „pionowych”, liczba kategorii „poziomych” zależy od celów i potrzeb tych, którzy⁷ je tworzą.

Ogólnie rzecz biorąc, przejście od klasycznej teorii kategorii do teorii kategoryzacji przez prototyp można określić jako przejście od metafizyki do epistemologii. Klasyczne kategorie miały odpowiadać rzeczywistemu światu, natomiast kategorie definiowane przez prototyp są odbiciem obrazu świata w umyśle

45