52177 P1240354

88

•liklMtl, przedmioty pierścieni ©we te. utabkl 1 pręty półfabrykatowe. Przetopowi attaie służyły typie gliniane (80 fr.i 1 piece gliniano-kanienne (12). Jak wykazały analizy plroakopowe. nośna było uzyskać w plecach wysoki gradient tewparatury ( ok. 1200°C), stosując zapewne wysokokaloryczny opał iw^gieo. orsewsy) i wysuszony ciąg powietrzny (miechy). Piece nadawały alf więc zarówno de topienia brązu (konieczna temperatura - ok. S5C°C), Jak 1 • teoretycznie - miedzi (konieczna temperatura - ok. 1083°C). Warto odnotować. Ze ma taranie osady i przylegającego cmentarzyska znaleziono łącznie tylko 41 przedmiotów brązowych, w większości półfabrykaty i złom. Pły-mle stąd wniosek. 11 produkcja Hallundy obliczona był® tal. a mole przede wszystkim, na zbyt posalekaley²⁰®.

Podstawowy a problemem nordyjakich centrów metalurgicznych było zaopatrzenie w surowiec, niedostępny na nlejecu. Mówiąc o surowcu mamy na myśli międl, komponenty stopowe (zwłaszcza cynę) oraz gotowy brąz. Jeśli zaloty ć, te metalurgowie nordyjscy komponowali częściowo we własnym zakresie brąz cynowy (odmiana o optymalnych w warunkach pradziejowej wytwórczości parametrach technologicznych). naleiałoby wskazać wykorzystywane przez mich złota minerałów cyny. Przyjmuje się, miestety bez głębszego    uza

sadnienia, te były to najprawdopodobniej zasoby kornwalljskle, sprowadzane szlakiem morskim przez Morze Północne²⁰⁷. Ponieważ przeprowadzono niewiele analiz metalograficznych brązów nordyjakich. nie orientujemy się generalnie jakie    rodzaje stopów były w utyciu. Motamy Jednak z całą pewno

ścią twierdzić, te odlewcy intencjonalnie regulowali skład stopu, dobierając do miedzi właściwy komponent, w stosownej proporcji, w celu wywołania pożądanej dla danej realizacji cechy metalu. Utylizacja tzw. złomu obcego, o ale znanym odlewcy składzie 1 tym samym właściwościach, musiała    być

ograniczona do minimum, podyktowanego względami oszczędność Iowy tal. Stopem .obcym" w pewnym sensie był także świeży brąz importowany w gotowej postaci. Mając ciągle na uwadze stwierdzony wysoki standard wyrobów północnych należy w konsekwencji postawić pytanie, czy nordyJakie centra metalurgiczne nie były bardziej zainteresowane sprowadzaniem surowej miedzi, tudzież dokonywaniem samodzielnie jej rafinacji 1 wstępnego przetwórstwa (przynajmniej w dobie ałodazobrązowej prosperity), wyjaśnienie    kwestii

Jest sprawą przyszłych studiów; sformułowanie jednoznacznej    odpowiedzi

wydaje się niemożliwe • Podobnie wątpliwe są rokowania dotyczące bardziej precyzyjnego odróżniania w wytwórczości nordyJokiej technologii zapoży-czonych od dopracowanych własnym wysiłkiem eksperymentalnym.

wśród rejonów zaopatrzenia Hordy ki w metale kolorowe    wymienia

się zazwyczaj na pierwszym miejscu zagłębie węgiersko-siedmiogrodzkie. Kontakty z nim nawiązano Już w starszej epoce brązu, co poświadcza rozrzut tamtejszych typów metalowych w północnej części Europy środkowej 1 po-

206

207

Jeeassses Wą 1961.

J atdie.sk i 19H, ». 365.

ludni owej Skandynawii. Bardziej prawdopodobną drogą przenikania wytworów, surowca i umiejętności Jego obróbki w młodszej epoce brązu zdaje    się

być szlak środkowy Dunaj - Morawa - Brama Morawska - Odra - Bałtyk • Bom-hol® - Skania. Morski odcinek szlaku Jest oczywiście bardziej hipu-tetyozny niż pozostałe .Inny z walnych szlaków południkowych - arteria handlowa łebsko-solawaka - wiązał z Północą teoretycznie kilka rejonów nie-ddonośnych (Rudawy, Las Turyóski). Trudno określić rolą przypuszczalnego przedłużania tegoż szlaku w kierunku alpejskich ośrodków górniczo-przetwórczych. V północnym zasięgu szlak rozgałęział się: Jedna nitka dążyła zachodnim brzegiem Jutlandll ku Llmfjordowl, dwie dalsze przecinały Holsztyn i zachodnią Meklemburgię, obierając za cel wyspy duńskie. Wcześniej, w II - III EB analogiczne odgałęzienie przesunięte było bardziej ku północy, biegnąc przez północny Szlezwik do środkowo-wschodniej Jutlandii, ze skrętem ku Zelandii. Słabo rozpoznany w ogóle Jest szlak Wszeiy; w wysianie dalekosiężnej miał on chyba znikomy udział. Również znaczenie leżących w Jego pobliżu złóż środkowonlemieckich (harzeńskich) pozostaje dyskusyjne. Dla dalekosiężnego handlu metalami nie miały większego znaczenia równoleżnikowe połączenia wymienionych szlaków głównych (np. Wzdłuż dolnej Haweli)²⁰⁸. Co się tyczy tzw. korytarza handlowego powstałego w HaBg-} pomiędzy południowo-zachodnimi kulturami pól popielnicowych iPfahl-baukulturen) a południowo-wschodni^ Skandynawią (najdalej do okolic Jezior Yittern i VInern oraz Gotlandii 1 Olandii) i Pomorzem, będącego zjawiskiem nowym i krótkotrwałym w stosunkach Południe-Północ, Jest kwss-tlą godną zastanowienia, czy był on inspirowany nordyjskim zapotrzebowaniem na surowiec alpejski (por. rozdz. V). fciltura nordyjsks recypowała tfąskl asortyment wyrobów ludności „osad palowych" (głównie broń), w małym zresztą natężeniu w Dorównaniu z własną wytwórczością (nieliczne „importy" 1 naśladownictwa) Pozornie można by mniemać, że zajmowała pasywne stanowisko wobec kontrahentów, poszukujących w basenie Bałtyku futer, skór, bursztynu itp. V kontekście makroskalarnych mechanizmów wymiennych możliwa Jest zgoła odmienna interpretacja.

Hapływ „Pfahlbaubronzen" do Europy Północnej zbiega się w czasie z optimum tzw. północno-wschodniego szlaku miedziowego, zaopatrującego, Skandynawię przez kilka stuleci w surowiec uralskl. Nie da się niestety na razie ustalić bezpośredniego związku między oboma zjawiskami. Mimo to pożyteczne będzie przybliżenie podstaw źródłowych, na których opiera się przedstawiona wyżej sumarycznie hipoteza o korzystaniu ze złóż wschód? nioeuropejakioh. Domniemany efektor wymiany - siekierki MU.tr - reprezentują rodzinę typów zróżnicowaną morfologicznie, zbliżoną stylistycznie, upowszechnioną na rozległym terytorium 1 to w obszernym, kilkuwlekowym przedziale chronologicznym. Popularność formy trzeba upatrywać w jej do-

²⁰⁸ P ogol 1983, a. 142, Wi Horst 1982, s, 235-2A2| Astr 195b, s. 17.

^Itnbirnr 1977, «• 200-203| Strun 1979, ». 113.

t o n b

• r g e r

200-203J