52759 SNV36581

(KAWIARNIE) - KLASYCYZM 211

spotykających się w magnackich salonach T. A. Mostowskiego czy Krasińskiego. Do historii i do legendy przeszła kawiarnia „Honoratka” w kamienicy Chodkiewicza na rogu ul. Kapitulnej, gdzie zachodzili młodzi oficerowie i literaci, wśród których - popijając kawę z rumem — wodził prym M. Mochnacki. Zachodził tu także (w największym strachu przed ojcem) Z. Krasiński, wiedziony odczuciem więzi ideowej z rówieśnikami. Tu pod-chorążacy spiskowali czyn zbrojny, a w okresie powstania listopadowego klubiści pod przewodnictwem J. Lelewela roili społeczną wizję nowej Polski.

Wytworzone w okresie oświecenia w Warszawie formy literackiego obyczaju kawiarnianego bujnie rozwinęły się i zróżnicowały w XIX w. w związku z ogólnoeuropejskim procesem urbanizacji i merkantylizacji pisarstwa, zwłaszcza zawodowego, zarówno w zakresie literatury pięknej, jak publicystyki i dziennikarstwa.

Lit: „Patriota Polski”, 1761, k. 23; „Monitor*, 1774, nr 5; „Annonces et Avis Divers de Varsovie”, 1782, nr 16 i 17; T. Ostrowski, Poufne wieści z oświeconej Warszawy. Gazetki pisane z r. 1782, oprać. R. Kaleta, 1972; J. E. Minasowicz, Zbiór mniejszy poezji polskich drobniejszych1782; „Polak Patriota”, 1785, cz. 17; Protokół rewizji m. Warszawy 1792, AG AD, Warszawa Ekonom., rkps 15; Bywalslri, Kawa „Pod Kopciuszkiem”, „Tygodnik Polski i Zagraniczny”, 1818, L I; Ł. Gołębiowski, Opisanie Warszawy, 1827; G. M. Witowski, JCawa Wiejska", [w:] Pustelnik z Krakowskiego Przedmieścia, czyli Charaktery ludzi i obyczajów, t. 4, 1829; „Kurier Warszawski”, 1822, nr 304,1824, nr 234,1829, nr 323,1845, nr 266, 1846, nr 55, 1851, nr 81; J. Kitowicz, Opis obyczajów za panowania Augusta III, 1951, BN 188; W. Tokarz, Warszawa przed wybuchem powstania 17 kwietnia 1794 roku, 1911; Pamiętniki Franciszka z Blociszewa Gajewskiego (1802—1831), [1914]; A. Kraus-har, „Honoratka”. Echo z czasów listopadowych 1831, 1917; J. O. Smolik, Kawa w oświetleniu higieny, 1917; B. Leśnodorslri, Polscy jakobini Karta z dziejów insurekcji 1794 roku, 1960; A. Kowalska, Warszawa literacka w okresie przełomu kulturalnego 1815—1822, 1961; Z. Libera, Życie literackie w Warszawie w czasach Stanisława Augusta, 1971; H. Krauzer, Die Boheme. Analyse und Dokumen-tation der intellektuellen Subkultur vom 19 Jahrhundert bis zur Gegen-wart, 1971; R. Kaleta, Oświeceni i sentymentalni, 1971.

Roman Kaleta

KLASYCYZM

Termin i zjawisko. W czasach polskiego oświecenia klasycyzm był jednym z głównych prądów kulturalno-literackich decydujących o charakterze i znaczeniu tej epoki w dziejach kultury narodowej. Sam termin (pochodzący od łac. cl a ssie u s) — jako nazwa prądu zaczął funkcjonować pod koniec XIX w. W Polsce w 2. poł. XVIII w. używany był przymiotnik „klasyczny” w znaczeniach: starożytny, doskonały lub wzorcowy. Ale już w pocz. XIX w. słowa „klasyczny”, „klasyczność” zaczęto stosować w roli nazw systematyzujących, odnoszonych do pewnego typu koncepcji literatury („klasyczność” i „romantyczność” K. Brodzińskiego). W rozprawie O pismach klasycznych i romantycznych (1819) Jan Śniadecki pisał, iż „to wszystko jest klasycznym, co jest zgodne z prawidłami

poezji, jakie dla Francuzów Boileau, dla Polaków Dmochowski, a dla wypolerowanych narodów przepisał Horacy**. Klasycyzm jako formacja kul-turowo-literacka był zjawiskiem ogólnoeuropejskim. Jego zaczątki wiązały się z poznaniem antycznych teorii poezji w czasach renesansu, okres zaś największego rozkwitu przypadł na 2. poł. XVII w. we Francji. Nieco wcześniej ukształtowały się tam teoretyczne założenia klasycystycznej doktryny literackiej (J. Chapelain, H. La Mćnardiere, F. D'Aubignac), skodyfikowane następnie w poemacie dydaktycznym N. Boileau L'Art poetiąue (1674), głoszone również przez innych teoretyków (np. R. Rapin, Riflexions sur la poitique, 1675). Za reprezentantów literatuty klasycystycznej uważa się najwybitniejszych pisarzy francuskich XVII w.: P. Corneille*a, J. La Fontaine’a, Moliere’a, F. La Rochefoucaulda, J. Racine’a, J. B. Bossueta. Teoria i praktyka klasycyzmu XVII w. były stałym punktem odniesienia (kontynuacji, modyfikacji i negacji — np. w dziełach i poglądach Voltaire’a) dla myśli estetyczno-literackiej i twórczości francuskiego oświecenia, a także dla innych europejskich literatur, w których dopiero w XVIII w. kształtowały się narodowe wersje klasycyzmu.

W Polsce pojawienie się tendencji klasycys-tycznych wyprzedziło pełny program oświeceniowy. W formowaniu klasycyzmu polskiego istotne znaczenie miało programowe nawiązywanie do nurtów narodowej tradycji o charakterze prekla-sycystycznym, a więc przede wszystkim do renesansu i niektórych gawisk twórczości i teorii poezji XVII w. (teatr szkolny, M. K. Sarbiewski). Elementy konstytutywne klasycyzmu, ujawnione w teorii językowo-stylistycznej, działalności kulturowej i twórczości literackiej S. Konarskiego (częściowo także w działalności i repertuarze jezuickiego teatru szkolnego w 1.30-tych i 40-tych XVIII w.) oraz

J.    A. Załuskiego, podniesione zostały — niezależnie od prywatnych upodobań władcy — do rangi oficjalnego programu kulturowego przez królewski obóz reform i przejawiły się w twórczości najwybitniejszych pisarzy okresu: A. Naruszewicza, F. Bohomolca, I. Krasickiego, S. Trembeckiego, A.

K.    Czartoryskiego, a w pewnym stopniu także F. Zabłockiego, J. Ursyna Niemcewicza i innych. Wcześniej twórczość o charakterze klasycystycz-nym uprawiali: J. E. Minasowicz, W. Rzewuski, po części E. Drużbacka. Tendencje klasycystyczne występowały w różnych układach i nasileniu do końca XVIII w., by następnie ulec przeobrażeniom w XIX-wiecznym -> klasycyzmie postanisławows-kim. Teoria i praktyka klasycyzmu stanowiły jednocześnie istotny punkt odniesienia, wobec którego sytuowali swą twórczość wszyscy pisarze okresu. Głównym ośrodkiem kształtującym program klasycystyczny była Warszawa, w której obok poetów skupionych wokół króla wspierały go środo-