52875 skanuj0109 (21)

Hpoka piśmienna — doba nowopolska

214 w swym zasadniczym zrębie skarb mowy ojczystej i przekazały go nowym pokoleniom odrodzonej Polski.

Nie było to rzeczą łatwą. Państwa zaborc/.c rozwinęły bowiem zorganizowaną, okresami wyjątkowo nasiloną akcję germanizacji i rusyfikacji, z czym się wiązało prześladowanie polszczyzny i dążność do jej usunięcia z życia publicznego. Sytuacja układała się różnie w różnych czasach i na różnych obszarach, zasadniczo jednak pod zaborem pruskim i rosyjskim po względnie liberalnych pierwszych dziesięcioleciach XIX wieku obserwuje sic stopniowe nasilanie germanizacji i rusyfikacji, natomiast pod zaborem austriackim odwrotnie: po ostrej germanizacji bezpośrednio po rozbiorach, w drugiej połowie XIX wieku sytuacja języka polskiego stopniowo się poprawiała — aż do liberalnych w tym względzie ostatnich dziesięcioleci przed pierwszą wojną światową.

Pod zaborem pruskim prześladowanie polszczyzny zaczęło się od Śląska, a więc ziemi pozostającej podówczas od kilku wieków poza granicami państwa polskiego (w granicach Czech, a potem wraz z nimi w obrębie austriackiej monarchii habsburskiej).

W 176.3,roku w wyniku wojen z Austrią Śląsk (oprócz południowego skrawka — Śląska Cieszyńskiego) został ostatecznie opanowany przez Prusy, a już w 1766 Fryderyk Wielki wydał edykt zmierzający do germanizacji Śląska (narzucenie nauczycielom i duchownym obowiązku znajomości języka niemieckiego — pod groźbą utraty stanowisk, uzależnienie przyjmowania do służby w niemieckich majątkach ziemskich i udzielania poddanym zgody na małżeństwo od znajomości języka niemieckiego). Chodziło o usunięcie języka polskiego z instytucji społecznych (Kościół, szkoła), w których dotąd znajdował oparcie, i o dyskryminację prawną (obywatele drugiej kategorii) ludności nie znającej języka niemieckiego. Dalszym krokiem na tej drodze było w 1826 roku wprowadzenie niemieckich kazań i spowiedzi w języku niemieckim.

Po Śląsku przyszła kolej na Pomorze - terytorium od wieków dwujęzyczne, którego część należała do Prus jeszcze przed rozbiorami. W 1834j-oku wprowadzono tam w szkołach język niemiecki jako^-wykładowy, a w szkolnictwie elementarnym zabroniono posługiwania się, jak to było dotąd, dwujęzycznym elementarzem polsko-niemieckim.

W Poz.nańskiem nasilona germanizacja zaczęła się później —

dopiero w czasach Bismarckowskicgp Kuhurkampfu. W lalach 215 1872-1874 ostatecznie zakończono tu germanizację polskiego szkolnictwa podstawowego i średniego, wprowadzając do wszystkich polskich szkół język niemiecki jako wykładowy. Polszczyzna utrzymała się tylko - nie na długo - jako drugorzędny, lekceważony przedmiot nauczania. W 1876 roku ostatecznie wprowadzono język niemiecki do administracji i sądownictwa w Poznańskiem. Brutalna akcja germanizacji przybierała na sile niemal z każdym rokiem.

W 18.87 roku definitywnie usunięto język polski jako przedmiot nauczania w szkołach podstawowych (także na Pomorzu i w Prusach Wschodnich, tzn. na Warmii i Mazurach). Niceo później, w latach 1890-1897, polszczyzna została ostatecznie usunięta z gimnazjów i szkół realnych. Od roku 1900 zaczęto likwidować ostatni bastion języka polskiego w szkolnictwie podstawowym — naukę religii po polsku. Stało się to przyczyną serii strajków szkolnych w pierwszych latach bieżącego stulecia (zapoczątkowanych bohaterskim strajkiem dzieci wrzesińskich w 1901 roku).

Trzeba też przypomnieć, że zabór pruski przez cały okres niewoli pozbawiony był polskiego uniwersytetu. Wielokrotne próby powołania w Poznaniu polskiej wyższej uczelni (wykłady publiczne organizowane od roku 1841, pomyślane przez inicjatorów jako zaczątek uniwersytetu, zabiegi towarzyszące powstaniu Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk) zakończyły się niepowodzeniem wobec nieprzejednanego stanowiska władz pruskich, podyktowanego względami politycznymi.

Pod zaborem rosyjskim znalazły się zrazu tylko kresy (Wielkie Księstwo Litewskie i południowo-wschodnie województwa koronne). Za Katarzyny rozwinęła się tam akcja rusyfikacyjna, która jednak wkrótce ustąpiła miejsca liberalnym posunięciom Aleksandra I. Podjął on ideę reformy oświaty według wzorów Komisji Edukacji Narodowej. Cały zabór rosyjski (oprócz Wołynia) stanowił jeden okręg szkolny pod nadzorem Uniwersytetu Wileńskiego i zarządem kuratora, którym został książę Adam Jerzy Czartoryski. Językiem wykładowym w szkołach była polszczyzna. Uczono jej z elementarzy Komisji Edukacji Narodowej i z gramatyki Kopczyńskiego. Nauczycieli przygotowywał Uniwersytet Wileński, przeżywający (do procesu filomatów) okres świetnego rozwoju i będący podówczas, wobec /.germanizowania Akademii Kraków-