53679 P211009 34[01]

l*o utworzeniu w roku 1815 Księstwu Poznańskiego wprowadzono dlii herb: na piersiach pruskiego orla dawny herb ziemski wielkopolski* biały orzeł koronowany w czerwonym polu. W takiej też formie znalazł >i{ w złożonym herbie pruskim, u następnie cesarstwa niemieckiego (jako herb prowincji poznańskiej). Co ciekuwe, nawet heraldycy pruscy identyfikowali go nader często jako herb Polski, u nic ziemski Wielkopolski. Stan taki przetrwii do roku 1918.

Księstwo Warszawskie wprowadzito herb dwudzielny w slup, przy czym w polu prawym umieszczono herb Korony, Orla Białego, a w lewym herb dynastyczny Wcttynńw, a więc księcia warszawskiego. Natomiast Królestwo Polskie powróciło do herbu państwowego Korony. W konsekwencji herb ten był umieszczany na piersi orła rosyiskiego, zawsze zaś w herbie rosyjskim m prawym skrzydle orła i to aż do 1917 r., mimo że herbem Królestwa Polskiego nie posługiwano się od 1870 r.

Po odzyskaniu niepodległości już w 1918 r. przywrócono herb Orli Białego, jednak bez królewskiej korony. Natomiast 1 VIII 1919 r. sejm zatwierdził tymczasowo wzór orla z koroną na głowie, określając herb jako godło. Terminologia ta zrobiła karierę legislacyjną i przeniknęła do codziennej praktyki, mimo ewidentnej niepoprawności (utrzymana została także w konstytucji z 1997 r.). Ustawa miała obowiązywać do czasu uchwalenia konstytucji, która jednak sprawę herbu państwowego pominęła. Nowy wzór herbu państwowego został wprowadzony rozporządzeniem prezydenta (z mocą ustany) 13 XII 1927 r. Mimo braków, nawiązując do kształtów z czasów Stefana Batorego, był on znacznie poprawniejszy heraldycznie, niż obowiązujący dotychczas. Powstały po II wojnie światowej rząd komunistyczny, mimo braków podstaw legislacyjnych, zachowa! wzór z 1927 r., ale bez korony na głowie oda, sądy zaś niejednokrotnie karały za używanie wzoru z koroną. Konstytucja z 1952 r. nazwala herb państwowy wizerunkiem orla białego (podobnie czyni konstytucja z 1997 r.), co jest swoistym curiosum w dziejach heraldyki Nony wzór herbu, nawiązujący jednak do wzoru z 1927 r. został wprowadzony dekretem rady państwa 7 XII 1955 r. i wówczas dopiero zalegalizowano brak korony na głowie orła. Została ona przywrócona zmianą konstytucji z 29 XH 1989 r.> ustalając w konsekwencji ustawą sejmową z 9 II 1990 r. nowy wzór, po nielicznych poprawkach podtrzymujący ów z 1927 r. Heraldycy wielokrotnie podnosili potrzebę stworzenia poprawnych zapisów legislacyjnych oraz wypracowanie wzoru Orla Białego zgodnego z zasadami heraldyki.

15.44. Z problematyką heraldyczną wiąże się dość blisko sprawa gmerków Są to znaki osobiste, rzadziej rodzinne, używane przez mieszczan, niekiedy także przez chłopów. Pojawiły się dopiero w XV i XVI w. Nie bez wpływ herbu rycerskiego niekiedy gmerk byl umieszczany na tarczy herbowej, a przez ewentualną nobilitację przekształcał się w herb szlachecki. W zasadzie jednak gmerk spełniał wyłącznie funkcje znaku rozpoznawczo-własnościowego i stąd umieszczano go na dokach pieczętnych, zwłaszcza na sygnetach, ale także na przedmiotach użytkowych, na budowlach i wyrobach, celem rozpo-

znania warsztatu. Szczególne znaczenie mają w badaniach architektury gmerh używane jako znaki kamieniarskie. Gmerk i mają charakter stylizowanych monogramów, różnych kombinacji prostych kresek, później także prostych przedmiotów.

15.5. Elementy herbu

15.5.1.    Herbem nazywamy ustaloną według określonych reguł oznakę osoby, rodziny, rodu lub korporacji. Kształtował się on stosunkowo długo, a nawet jeszcze dzisiaj wykazuje pewne tendencje rozwojowe, chociaż jego podstawowe elementy ustaliły się już w średniowieczu, lm do końca XV w. Owe reguły budowy herbu były kształtowane pod wpływem potrzeb społecznych, ale i konwencje estetyczne, zwłaszcza obserwowane w technikach grawerskiej i iluminutorskicj, także w r/cżbisrstwie, znajdowały duże za stosowanie. Mogły się one konkretyzować w formie ustalonej głównie dlatego, że herb jest oznaką dziedziczną. Jednorazowo użyta oznaka, zbudowana według wszystkich prawideł heraldyki nie decyduje jeszcze o powstaniu herbu Składa się on z tarczy, godła, hełmu, klejnotu oraz elementów dodatkowych, jak oznaka godności, ordery, trzymacze itp., przy czym tylko tarcza i godło są istotnymi elementami herbu. W Polsce istotnym elementem, wyróżniającym herb polski od zachodnioeuropejskiego, było również zawołanie, czyli proklama (proclamatio), którą omówimy oddzielnie.

15.5.2.    Tarczę rycerz nosił przed sobą. Stąd należy pamiętać, że dla niego prawą stroną była lewa dla patrzącego na tarczę i odwrotnie. Są to i/w. strony heraldyczne. Stojąc, dłonie opierał rycerz o górną krawędź tarczy, czyli o głowicę, dolna krawędź zaś, wsparta o ziemię, to podsuwa. Rycerz mógł również tarczę trzymać prostopadle albo też przechyloną w jedną lub drugą stronę. Ale też jego hełm, nawet w stosunku do tarczy pochylnej, zawsze był prostopadły. Konsekwentnie, jeżeli hełm skłania się w stronę prawą lub lewą, zawsze w tym samym kierunku pochyla się urcza. Ten rzeczywisty stosunek tarczy do hełmu i odwrotnie znalazł zastosowanie w heraldyce.

Kształty tarczy rozwijały się zgodnie z kształtami tej części uzbrojenia rycerskiego. Najpierw jest to tarcza normańska, zakrywająca całą postać rycerza, u góry zaokrąglona, z ostrym zakończeniem. W ciągu XIII w tarcza skraca się, upodobniając się do trójkąta, aby w XIV w. stworzyć typ tarczy gotyckiej, o prostej krawędzi górnej i dwu przecinających się lukach bocznych, które w XV w. uzyskują ostry języczek. Ten typ tarczy heraldyka uważa a najbardziej prawidłowy. Niemniej tarcza rozwijała się nadal: znika ostry języczek, z boku powstają wycięcia konieczne dla wysuwania podczas turajctu kopii (tarcza turniejowa). W XVI w. pojawiają się kartusze, otaczające tarczę, ale nie związane z nią w żadnym genetycznym związku, przybierające coraz bujniejsze formy, do rokokowych włącznie. Od końca XV w herby kobiet uzyskują tarczę o kształcie rombu dla panien, owalu zaś dla mężatek.

*53