54010 z34 (4)

318 Cz. 2.: X. Przyczynki do teorii grup odniesienia

Pod tym względem The American Soldier może stanowić zapowiedź najbliższej przyszłości, kiedy to wskaźniki natężenia ruchliwości społecznej, zmiany kulturowej, więzi grupowej i społecznego zróżnicowania zostaną włączone do badań porównawczych nad strukturą społeczną. A kiedy to nastąpi, można będzie porównywać wzory' zachowań ze względu na grupy odniesienia jednostek o podobnych statusach w obrębie odmiennych systemów społecznych.

Teoria grup odniesienia a ruchliwość społeczna

Inne badania przedstawione w The American Soldier, w których nie stosuje się bezpośrednio pojęcia względnego upośledzenia czy pojęć pokrewnych, mogą również zostać przeformułowane na język teorii grup odniesienia. Jednym z bardziej obiecujących, rygorystycznie przeprowadzonych badań tego rodzaju jest panelowe studium zależności między konformizmem żołnierzy wobec oficjalnych wartości w armii a ich późniejszym awansem.

Stanowi ono również ilustrację powszechnie znanego, lecz rzadko podkreślanego faktu: to samo badanie społeczne może być odmiennie analizowane w przynajmniej trzech odrębnych, choć powiązanych aspektach: przedstawionych wyników empirycznych, metodologii czy też logiki postępowania badawczego oraz konsekwencji teoretycznych.

Ponieważ metodologia i wyniki empiry czne tego studium były już szeroko dyskutowane — pierwsza w artykule Kendall i Lazarsfelda, drugie w samej książce The American Soldier — nie musimy się nimi w tym miejscu zajmować. Ograniczymy się zatem do rozważenia niektórych konsekwencji teoretycznych tych badań.

Będą to skutki trojakiego rodzaju. Po pierwsze, dla teorii grup odniesienia, kiedy dane empiryczne zostaną ponownie przeanalizowane w kontekście tej teorii. Po drugie, rezultaty umożliwiające powiązanie teorii grup odniesienia z hipotezami socjologii funkcjonalnej. I po trzecie, konsekwencje, które po odpowiednim uogólnieniu pozwolą nam dostrzec związek tego studium nie tylko ze wzorcami konformizmu i ruchliwości społecznej amerykańskich żołnierzy w czasie drugiej wojny światowej, lecz prawdopodobnie także i z bardziej ogólnymi oraz pozornie tylko odrębnymi wzorami zachowań, takich jak odstępstwo od grupy, renegactwo, dążenie do podniesienia pozycji społecznej i tym podobne.

Zarysowanie owych skutków stanowi bardzo trudne zadanie, któremu z ledwością można podołać w całości: nie z powodu ograniczenia miejsca, lecz z przyczyny ograniczeń naszej własnej wiedzy socjologicznej. Kilka nawet kroków w kierunku osiągnięcia tego celu powinno już jednak pomóc nam w rozpoznaniu teoretycznych związków pomiędzy nie powiązanymi obecnie rodzajami zachowań społecznych.

Rozpoczniemy tradycyjnie od krótkiego zarysowania najważniejszych wyników badań, tak jak je przedstawiono w The American Soldier.

Przypadek 5¹. Badanie dotyczyło nie częstości awansów, które by ły' określane w przepisach organizacyjnych, lecz ich występowania: jacy żołnierze mieli większe szanse na awans? Ponieważ decyzja oficera dowodzącego odnośnie do awansu z pewnością się nie opierała na obiektywnych testach umiejętności czy wykonywania zadań przez żołnierzy, dawało to wiele okazji do tego, by na tę decyzję wpływały osobiste kontakty i sympatie. Research Branch sformułowało w związku z tym hipotezę, iż: „Konformizm wobec oficjalnie uznawanych obyczajów wojskowych był czynnikiem', który nie mógł nie ingerować w ocenę oficera typującego żołnierza do awansu”². Autorzy czynią dalej spostrzeżenie (które trochę dalej omówimy bardziej szczegółowo), że: „dokonując subiektywnych ocen, oficer dowodzący w nieunikniony sposób narażał się na oskarżenia o protekcję, zwłaszcza zaś o uleganie fortelom żołnierzy najzręczniejszych w usilnych staraniach o awans” ³.

Panelowe studium trzech grup żołnierzy miało na celu stwierdzenie, czy ci, wyrażający postawy zgodne z panującymi w wojsku obyczajami, awansowani byli w związku z tym częściej niż inni. Okazało się, iż było tak rzeczywiście. Dla przykładu: „spośród szeregowców, którzy we wrześniu 1943 roku twierdzili, iż nie uważają, by kontrola w armii była zbyt rygorystyczna, do stycznia 1944 roku 19% otrzymało stopień starszego szeregowca, podczas gdy zaledwie 12% wśród pozostałych szeregowców uzyskało ten awans”⁴. Podobnie, kiedy w trzech próbach uszeregowano żołnierzy wedle punktów uzyskanych na „ąuasi-skali postaw konformistycznych”, okazało się, że we wszystkich grupach „żołnierze o postawach najbardziej konformistycznych mieli potem największe szanse awansu”⁵.

Konsekwencje teoretyczne. Na podstawie rozpatrywanych tu badań panelowych chcielibyśmy wydobyć niektóre, ilkryte dotąd, powiązania między teorią grup odniesienia a socjologią funkcjonalną. Jest to zadanie, do którego niniejsze studium nadaje się szczególnie, ponieważ zaprezentowane w nim wyniki z łatwością da się przeformułować na język obu tych teorii; stanie się wtedy widoczne, że dotyczą one zachowań o szerszym zakresie niż ten rozważany w samym badaniu.

Znaczenie, jakie dla teorii społecznej posiada takie przeformułowanie, widać bodaj najlepiej w odniesieniu do zmiennej niezależnej — „konformizm”. Jeśli się dobrze zastanowić, stanie się jasne, że postawa opisywana w studium jako konformizm jest biegunowym przeciwieństwem tego, co zazwyczaj nazywane jest „konformizmem społecznym”. W słow-

1

S. A. Stouffer et al. The American Soldier, t. 1, s. 258 - 275.

2

   Ibid., s. 259.

3

   Ibid., s. 264.

4

⁶” Ibid., s. 261 - 262.

5

Ibid., s. 263. Jak stwierdzają sami autorzy — bardziej zaś szczegółowo wskazują Kendall i La-zarsfeld — dane te nie dowodzą w sposób rozstrzygający, że to raczej postawy konformistyczne niż inne ich korelaty spowodowały wyraźne zwiększenie prawdopodobieństwa awansu. Udowodnić to w sposób nie pozostawiający żadnych rozsądnych wątpliwości mógłby, w zasadzie, jedynie całkowicie kontrolowany eksperyment, w tym wypadku oczywiście niemożliwy do przeprowadzenia. Stwierdzić jednak należy, iż omawiane tu badanie panelowe — kontrolując czynniki wieku i wykształcenia, które, jak się okazało, związane były zarówno z postawami, jak i z awansem jr stanowi poważny krok naprzód w udokumentowaniu zależności pomiędzy występowaniem postaw konformistycznych a późniejszym awansem. Pod tym względem badanie to wykracza znacznie poza punkt osiągany na podstawie mniej rygorystycznych danych. Dowodząc, iż ludzie, których cechowały postawy konformistyczne, byli następnie częściej awansowani, w badaniu tym wskazuje się na stałą korelację pomiędzy stopniem wojskowym a postawami konformistycznymi (patrz ibid., s. 272 - 273).