54166 SAM10 resized

9

JANUSZ SŁA B

V

Najhardziej może pełnym i konsekwentnym przykładem takiej tendecji myślowej jest działalność grupy I uczonych niemieckich, filozofów i socjologów związa-l nych z Instytutem Badań Społecznych we Frankfurcie I nad Menem (Institut fur Sozialforschung), którzy z dzi-1 siejszej perspektywy, mimo wszelkich indywidualnych! różnic, przedstawiają się jako zespół dość silnie) zintegrowany, o wyraźnie wspólnym mianowniku | światopoglądowym — przynajmniej w sferze py-1 tań. Podejmowanie tradycyjnych wątków klasycznej I

rozumianych, ujętych w różne konteksty procesów historycznych, logiczne w pewnym semsie zakończenie określone] linii rozwoju, czy — mówiąc inaczej — po-stepującego kryzysu cywilizacji współczesnej.

filozofii niemieckiej, jednoczesna fascynacja marksizmem i freudowską psychoanalizą, silne odczucie kryzysu współczesnej cywilizacji — to w największym skrócie niektóre z wyznaczników owej wspólnoty intelektualnej. Jednoznacznie zdeklarowani lewicowcy z chwilą dojścia Hitlera do władzy opuścili Niemcy, emigrując wraz z wielką falą niemieckich intelektualistów do Stanów Zjednoczonych. I choć z zewnętrznego punktu widzenia środowisko zostało rozbite, pozostał jednak zasadniczy wątek myślowy, przewijający się później przez prace tych ludzi, wyrażany w różnych językach — filozofii, socjologii, psychologii społecznej I i indywidualnej — pytanie o faszyzm, o jego miejsce I na tle zachodniej cywilizacji. Z całym dramatyzmem I pytania te przewijają się przez prace Theodora Adorno, I Maxa Horkheimera, Herberta Marcuse, Ericha From-1 ma, Hannah Arendt. Stanowią one część zaledwie wy-1 siłku zrozumienia całości współczesnego świata, ale | część ważną, o dużym, znaczeniu dla pozostałych roz- I strzygnięć, nierozerwalnie z nimi związaną. Trudno już I nawet przesądzić, co tu jest pierwotne, a co wtórne; I być może właśnie przeżycie faszyzmu stało się bodźcem I do podjęcia tak bardzo uniwersalnej problematyki. Charakterystyczne, że to właśnie uczeni niemieccy, w znacznym przynajmniej stopniu, zaszczepili w Stanach Zjednoczonych myśl krytyczną w stosunku do podstaw tamtejszej cywilizacji, problematyką kryzysu wartości zdominowanych przez fetysz pieniądza i pro-duktywizmu, pozornych więzi ludzkich grup i jednostek, również i więzi czysto negatywnych, opartych na wrogości wobec ,,innego”, krytykę kultury masowej itp. Cały niezmiernie szeroki wachlarz zagadnień wiąże się W pewną całość jako zespół przyczyn, równoległych, a także występujących później symptomów procesu historycznego, którego wersją szczególnie skrajną i złośliwą był faszyzm. Na olbrzymim materiale historycznym, łącznie z czasami najnowszymi, wiążą owe przesłanki w koncepcję historiozoficzną Adomo i Horkheimer we wspólnej pracy „Dialektik der Auj-kliirung”⁷. Szczegółowe badania nad postawami społecznymi, które określić można przez analogię do zjawisk wchodzących w skład mentalności charakterystycznej dla państwa hitlerowskiego — ale na przykładzie społeczeństwa Stanów Zjednoczonych — przynosi wielka, redagowana przez Adomo praca „The Authori-torian Personality”⁸. W zupełnie innym języku szuka tych związków Erich Fromm, tworząc koncepcje psy-cho-śpółecznych mechanizmów, które są zakorzenione w jednostkowych dyspozycjach ludzkiej psychiki, widzianej przez pryzmat swoiście rozumianego przezeń freudyzmu (zwłaszcza „Escape from Freedom” i‘ „The Heart oj Man”). Czy wreszcie cytowana tu wielokrotnie Hannah Arendt, której działalność naukowa jest najściślej związana z problematyką faszyzmu i szczegółowych badań empirycznych nad tym wycinkiem historii, przy równie szerokiej perspektywie spojrzenia i zakresie wyciągniętych wniosków.