56085 IMGX19 (2)

LXXXVIII HELIOGABAL

okrutny w swych żartach i estetyczny w okrucieństwie. Pilnował jednak rzetelności miar i wag. Nakazał, żeby sąsiedzi dawali sobie pomoc przy pożarach. Chciał, żeby panny po ukończeniu 25 lat mogły wychodzić za mąż bez zgody ojców. Zabraniał wyrzucania z domu starego lub chorego niewolnika, konia, psa lub innego służebnego zwierzęcia. To trochę mąci obraz zniewieściałego i lubieżnego Lewantyńczyka.

Do legendy przeszły „eezariańskie” obsesje Heliogabala na temat niechybnej a wykwintnej śmierci. Polecił wykopać sadzawkę i napełnić ją różaną wodą, na zapas, gdyby go chciano utopić. Podwórze pałacowe wyłożono klejnotami na wypadek, gdyby go miano strącić na bruk. Przewidująco kazał kręcić powrozy z jedwabiu — żeby były godne cesarskiej szyi. Szpady i sztylety kuto ze złota, żeby mogły bez ujmy przebić wybrańca bogów. Śmierci się nie lękał, byle wzięto mu życie przy pomocy przygotowanych przezeń, pięknych i cennych narzędzi.

Cesarz w dramacie posyła swej oblubienicy sto konch purpurowych, sto kubków ametystowych. Potem powie jej: „Stu lwów zagryzło się wczoraj przed tobą... Sto nurków przepadło w morzu, nim jeden tę perłę wydostał...”. Ten styl raził niektórych krytyków Krasińskiego. Znamy go przecież z orientalnej baśni (Dwadzieścia piąć opowieści wampira) i twórczości ludowej. Okrągła liczba sto lub tysiąc oznacza przepych, bogactwo, niezwykłość. W Irydionie ów sposób wysławiania się charakteryzuje dwór Heliogabala, który w swych groteskowych pomysłach zdradzał manię cyfrową. Głośne były jego zakłady i fanty: siedem wielbłądów, siedem much, siedem funtów złota, siedem koni, siedem psów, siedem bawołów, siedem pająków, siedem pęczków sałaty... Na uczty zaś zapraszał do siebie ośmiu kulawych, ośmiu garbatych, ośmiu jednookich, ośmiu karłów, ośmiu olbrzymów...

W przeciwieństwie do Heliogabala Aleksander Sewerus wygląda w opowiadaniu Guevary na bohatera hagiograficz-nej legendy. Jeszcze przed urodzeniem różne znaki zapowiedziały jego przyszłą godność cesarską. Mammea wychowała syna w cnocie. Młodzieniec otaczał się uczonymi mężami. Był umiarkowany w jedzeniu i piciu i skromny w ubiorze. Odrzucił tytuły cesarskie i nie pozwalał oddawać sobie boskiej czci. Po Rzymie chodził pieszo, przystępny dla wszystkich obywateli. Uporządkował skarb i administrację, naprawił wymiar sprawiedliwości w prowincjach. Każdego dnia spełniał jakiś dobry uczynek. Jak humanista, kochał się w muzyce. W wolnych od publicznych zajęć godzinach czytywał Rzeczpospolitą Platona, O obowiązkach Cycerona, poezję Horacego i Wergiliusza oraz historyków, którzy pisali o życiu Aleksandra Wielkiego. Zakazał obracać dochody z męskich i żeńskich domów publicznych na odbudowę świątyń. (Prawdopodobna aluzja do budżetowych źródeł państwa kościelnego w dobie renesansu.)

Moralna opozycja Heliogabal—Aleksander Sewerus stała się w Irydionie jądrem konfliktu politycznego. Sądzę, że na sojusz tronu i ołtarza — tak bowiem można w historycznej perspektywie nazwać porozumienie Aleksandra Sewera z biskupem rzymskim Wiktorem — niemały wpływ miała ta część literackiej biografii cesarza, w której Gue-vara podkreślał jego zbliżenie do chrześcijaństwa. Aleksander nie pozwalał prześladować Żydów i chrześcijan. W pałacu miał kapliczkę z wizerunkami Abrahama, Jezusa Chrystusa i Orfeusza. Chciał nawet zbudować świątynię ku czci Jezusa Chrystusa i umieścić go między urzędowymi bogami państwa; przeszkodzili jednak temu kapłani, lękając się przepowiedni, która mówiła, że w tym wypadku pójdą w ruinę wszystkie inne świątynie i naród przyjmie chrześcijańską religię. Cesarz pozostał protektorem nowej wiary i żywił głęboki kult dla jej założyciela.