54874 S5000276

rych hipotez, tyczących sytuacji w Europie środkowej w późnym neolicie, a głównie w epoce brązu. Podkreślić wyraźnie należy, iż poniższe spostrzeżenia nie dotyczą czasów w których upowszechnia się obieg pieniądza, zmieniający zupełnie wcześniejsze układy.

Podstawowe pojęcia i stosowane kryteria

Główne trudności przy omawianiu pojęcia „zawód” polegają na tym, że mamy do czynienia z terminem wieloznacznym, nie zdefiniowanym dokładniej co do zakresu i znaczenia². Można zresztą wyrazić wątpliwość, czy otrzyma ono kiedyś operatywną ogólną definicję — obecnie podkreśla się wyraźnie, iż rozumienie tego pojęcia uwarunkowane jest cechami społeczeństwa, w którym dany zawód występuje*. Zresztą zastrzeżenie to dotyczy wszelkich zjawisk, których uwarunkowania społeczne uległy w miarę upływu długich okresów radykalnym zmianom⁴.

Ogólnie stwierdzić należy, że o zawodzie mówić można wówczas, gdy występuje połączenie kilku niezbędnych elementów⁵: 1) istnieje zespół ludzi wykonujących w ramach społecznego podziału pracy trwale lub względnie trwale pewne czynności w celu wytworzenia określonych przedmiotów lub usług, a wykorzystujących dla tego celu nabytą wiedzę i kwalifikacje; 2) ludzie ci czerpią środki utrzymania z wykonywania wymienionych uprzednio czynności; 3) czynności owe stanowią podstawę pozycji społecznej oraz prestiżu wykonujących je ludzi.

Wszystkie te trzy punkty są oczywiście mniej lub bardziej dyskusyjne. Z dwóch cytowanych tu autorów jeden uważa, że wykonywanie czynności zawodowych musi być systematyczne i trwałe, oraz, że winny one być podstawą ekonomicznego bytu pracownika, zaś drugi pomija sprawy prestiżu i pozycji społecznej (nasz punkt 3). Wydaje

¹ S. Kowalewska: Definicje i klasyfikacje zawodów (w:] Socjologia zawodów, Warszawa 1965, s. 55.

•    J. J. Wiatr: Społeczeństwo. Wstęp do socjologii

systematycznej, Warszawa 1964, s. 227; Z. Kowalewski: Trudności definicji pojęcia „zawodu" (na przykładzie zawodu inżyniera) [w:) Zawody. Materiały i studia, Wrocław—Warszawa—Kraków 1964, s. 14 oraz Ju. A. Zadneprovskij:    Razvitie domaśnich proizvodstv

(promysłov) i remesła v drevnej Srodnej Azii (w:] Do-maśnie promysly i remesło, Leningrad 1970, s. 13.

⁴ „...każde zjawisko kulturowe powinno być rozumiane i oceniane z punktu widzenia kultury, której część stanowi" — A. L. Kroeber: Istota kultury, Warszawa 1973, s. 16.

•    Por. J. J. Wiat r: Społeczeństwo..., s. 226 oraz J. Szczepański: Czynniki kształtujące zawód i strukturę zawodową (w:) Socjologia zawodów, Warszawa 1965, s. 16.

się jednak, że wymóg bezwzględnej trwałość; czynności produkcyjnych oraz ekonomicznej dr> * mi na n ty korzyści z nich czerpanych usuwa z krp. * gu zainteresowań cały szereg zajęć, których wy- ’ kluczenie byłoby merytorycznie niesłuszne. Niesłusznym jest też chyba pomijanie problemów ¹ prestiżu społecznego, skoro właśnie zawód uważany jest za jedno z najważniejszych jego kryteriów, zawierające w sobie prestiż wiedzy, kwalifikacji, zamożności, a niekiedy także władzy¹.

Ważnym na koniec problemem teoretycznym jest kwestia czy ludzie, parający się tym samym zawodem, stanowią zawsze grupę społeczną^{1 2 3}. Słuszne wydaje się sformułowanie, że zespoły ludzi wykonujących określony zawód „...mogą się przekształcać w grupę w znaczeniu socjologicznym, jeżeli ulegają instytucjonalizacji, wytwarzają własne instytucje, więź wewnętrzną, własne symbole i poczucie odrębności społecznej” *. W istocie często więzi społeczne ⁴ łączące wykonujących ten sam zawód ludzi są bardzo problematyczne.

W piśmiennictwie archeologicznym (zwłaszcza polskim) problem wyodrębniania się zawodów jest traktowany wybitnie po macoszemu, przy czym poglądy wielu autorów należy w zasadzie dedu-kować z tekstu ⁵. W wielu wypadkach pomijany

10

1

   W. Wesołowski:    Studia z socjologii klas

i warstw społecznych, Warszawa 1962, s. 171 i n. Przez pozycję społeczną rozumiem określone przez prawa i obowiązki jednostki jej położenie w grupie w stosunku do innych członków tejże grupy. Prestiż to stopień uznania, jakim cieszy się wykonywanie jakiejś roli społecznej w danej grupie — por. J. Szczepański: Elementarne pojęcia socjologii, Warszawa 1965, s. 154..

2

   Przez grupę społeczną rozumiem „dwie lub więcej jednostek, między którymi istnieje stosunek społeczny" (J. J. Wiatr: Społeczeństwo.-, s. 95); ów stosunek społeczny to „...wszelka sytuacja, w której działanie jednej jednostki, jako członka społeczeństwa, wpływa na sytuację innej jednostki, jako członka społeczeństwa” (ibid., s. 22).

3

   J. Szczepański: Czynniki..., s. 12.

4

* Więź społeczna jest to „...ogół trwałych stosunków społecznych, w które ludzie wchodzą w toku swego społecznego bytowania”. J. J. Wiatr:    Społeczeństwo...,

s. 22.

5

Chodzi tu głównie o literaturę odnośnie neolitu i epoki brązu. Ostatnio dla neolitu stosunkowo najobszerniejsze omówienie problemu por. T_v Wiślański: Podstawy gospodarcze plemion neolitycznych w Polsce północno-zachodniej, Wrocław—Warszawa—Kraków 1969 oraz S. Tabaczyń s k i:    Neolit środkowoeuropejski.

Podstawy gospodarcze, Wrocław—Warszawa—Krąków 1970. Dla kultury łużyckiej zestawienie literatury por. M. G e d 1: Uwagi o gospodarce i strukturze społecznej ludności kultury łużyckiej w południowej Polsce, Kraków 1961, gdzie też krótkie omówienie poruszonych tu problemów. Z prac wydanych później stosunkowo, najwięcej miejsca poświęca tej problematyce W. Hensel: Polska starożytna,    Wrocław—Warszawa—Kraków—

Gdańsk 1973, s. 185 i n. Opracowanie J. Żaka (Die Industrie im der Urgeschichte Polens, „Studia Historicae Oeconomicae" Voł. 8, 1973, s. 213 i n.) dziwi tak terminologią, jak i niedostatkiem uwzględnionych zajęć. Bardziej szczegółowe prace cytowane są w odpowiednich partiach tekstu.