57607 skanuj0010 (168)

Piąta grupa przekształceń ma głównie charakter leksykalny. Ich przyczyn należy doszukiwać się w procesach towarzyszących przyswajaniu danego wyrazu. Często jest to wpływ innych wyrazów podobnych fonetycznie, znaczeniowo jednak zupełnie różnych¹⁷. Dodatkowym czynnikiem ułatwiającym interpretację może tu być kontekst i konsytuacja. Wydaje się, że do tej grupy zaliczyć można asymilacje leksykalne oraz niektóre typy kontaminacji. Ich bliższa analiza wykracza poza ramy niniejszego opracowania.

Wymienione tutaj zjawiska nie wyczerpują wszystkich procesów, w których wyniku struktura wyrazu ulega zaburzeniu. Niekiedy analiza językoznawcza może mieć charakter hipotetyczny, np. dziecko ze znacznym opóźnieniem rozwoju mowy mówi na 'rękawice'— y/iyy. Można przyjąć, że kompleks ten stanowi reprodukcję dwu środkowych sylab wyrazu wzorcowego -kav'i- i powstał w wyniku przekształceń syntagmatycznych i paradygmaty-cznych. Z kolei przykład ymmo 'ptak' nic może być w ogóle zinterpretowany, gdyż nie znany jest tu kontekst lingwistyczny i pozalingwistyczny. Nie spełniony jest więc podstawowy warunek językoznawczej analizy zaburzeń wymowy — nie wiemy, czy kompleks yuamo jest rzeczywiście reprodukcją wyrazu ptak, czy jakiejś konkretnej nazwy ptaka, która w wyniku procesu generalizacji staje się pojęciem nadrzędnym¹⁸. Wątpliwości w interpretacji tego rodzaju kompleksów jest znacznie więcej. Niektóre z nich, zwłaszcza u dzieci z opóźnionym rozwojem mowy, mogą mieć charakter dżwiękonaśla-d owczy.

Wtórne zaburzenia syntagmatyczne

Jeśli strukturę wyrazu będziemy rozumieć szeroko, to należy przyjąć, ze każde zaburzenie o charakterze paradygmatycznym powoduje zmiany typu syntagmatycznego. Twierdzenia tego nie można odwrócić, tzn. nie każde zaburzenie syntagmatyczne powoduje zmiany paradygmatyczne. W pracy zajmiemy się tym, co bardziej typowe, tj. wtórnymi zaburzeniami syntagma-tycznymi.

Lilizja, substytucja i deformacja w różny sposób naruszają strukturę wyrazu. Elizja powoduje zmiany ilościowe, a ściślej 17.ee/ ujmując prowadzi do uszczuplenia struktury fonologicznej wyrazu. Wśród pierwotnych zaburzeń syntagmatycznych jej odpowiednikiem jest redukcja. Substytucja i deformacja zmieniają strukturę połączeń fonemowych i głoskowych, czyli -tają się czynnikiem sprawczym zmian jakościowych. Może nasuwać się wniosek, że wtórne zmiany syntagmatyczne wywołane substytucjami i deformacjami są zupełnie powierzchowne i mają charakter marginalny. Taka sugestia jest całkowicie błędna, przynajmniej w zastosowaniu do substytucji. Dalsze rozważania uzasadnią to twierdzenie.

Jakościowe zmiany syntagmatyczne spowodowane substytucją

Każdy fonem tworzy w konkretnym systemie językowym pewną liczbę połączeń z innymi fonemami. W rezultacie substytucji połączenia te zostają zlikwidowane j we wszystkich kontekstach, w których występuje fonem substyluowany (A), pojawia się jego substytut (B). Można zadać pytanie, czy w rezultacie tego podstawienia następuje jedynie zwiększenie częstości pewnych połączeń elementu B. które są znane systemowi ogólnemu, czy też pojawiają się niekiedy nowe połączenia, a więc zupełnie nowe jednostki syntagmatyczne. Aby na to pytanie odpowiedzieć, trzeba analizie porównawczej poddać konteksty obu fonemów, substytuowanego (A) i substytuują-cego (B) w danym systemie językowym. Oczywiście nie będziemy uwzględniać w tym wypadku dwu teoretycznie możliwych sytuacji, jakie mogą zachodzić między dwoma dźwiękami, tj. gdy posiadają one wszystkie konteksty wspólne, gdyż reguła ta określa warianty fakultatywne tego samego fonemu, oraz gdy obydwa dźwięki nie posiadają w ogóle wspólnych kontekstów (wariantywność kombinatoryczna). Analiza ogranicza się zatem do wypadku, gdy A i B mają część kontekstów wspólnych. Nic można na tej podstawie wysunąć jednak wniosku, że w rezultacie substytucji powstaje zawsze pewna liczba połączeń fonemicznych. Możliwe są tu bowiem trzy sytuacje, a tvlko w dwu występują nowe połączenia fonemiezne:

1)    jeśli konteksty fonemu A mieszczą się w polu kontekstów fonemu B (rysunek 1), to w rezultacie substytucji nie otrzymujemy nowych połączeń fonemicznych;

2)    jeśli konteksty fonemu B mieszczą się w polu kontekstów fonemu A (rys. 2). to w wyniku substytucji następuje rozszerzenie kontekstów fonemu B i w zakreskowanym polu C występują nowe połączenia fonemiezne;

3)    jeśli pola kontekstów fonemów A i B krzyżują się, to przy substytucji następuje także rozszerzenie kontekstów fonemu B i w zakreskowanym polu C występują nowe połączenia fonemiezne (rys. 3).

Wyodrębnia się, jak wiadomo, cztery rodzaje połączeń fonemicznych: l) W, 2) CV, 3) VC i 4) CC. W trzech pierwszych typach zupełnie nowe