59729 obraz
6 (5)

26 Paki autobiograficzny

26 Paki autobiograficzny

/

bohaterze w trzeciej osobie, a w pozostałych częściach pierwsza osoba utożsamia go z narratorem. Tak jest w Le Traitre Andre Gorza, gdzie zmienność form osobowych wyraża niepewność autora co do tego, kim jest. U Claude’a Roy w Nous użycie tego zabiegu jest banalniejsze, służy zamknięciu we wstydliwy nawias pewnego miłosnego epizodu¹. Tego rodzaju teksty są cennym świadectwem potwierdzającym, że możliwe są opowieści autobiograficzne „w trzeciej osobie”.

I

Ale nawet ograniczając się do rejestru ściśle osobowego (1. i 2. osoba) nie jesteśmy skazani na opowiadanie w pierwszej osobie, nic bowiem nie stoi na przeszkodzie, by pisząc o swym życiu określać siebie zaimkiem „ty”. W dziedzinie fikcji literackiej chwyt ten zastosował Michel Butor w La Modification („Przemiana”) i Geor-ges Perec w Un homme qui dort. Nie znam autobiografii pisanej w całości tym sposobem, ale chwyt ów pojawia się w dyskursyw-nych wstawkach, które dzisiejszy narrator kieruje do dawnego siebie jako bohatera, ażeby bądź dodać mu ducha, gdy znajduje się w trudnym położeniu, bądź go upomnieć lub od niego się odżegnać².

Użycia trzeciej i drugiej osoby są w autobiografii rzadkie, ale świadczą o tym, że nie wolno mieszać problemów osoby gramatycznej z problemami tożsamości. Rozdzielność tych problematyk można zobrazować przy pomocy Tabeli 1.

Uwzględnienie wypadków wyjątkowych było niezbędne, ażeby rozdzielić problemy osoby gramatycznej i tożsamości, co z kolei pozwala zdać sprawę ze złożoności istniejących lub możliwych wzorców autobiografii. Pozwala to również podać w wątpliwość przekonanie o możliwości zdefiniowania autobiografii wyłącznie „wewnątrztekstowo”. Teraz jednak, przywoławszy wyjątki, wróćmy do wypadku najczęstszego, do klasycznej autobiografii „pierwszoosobowej” (z narracją autodiegetyczną), po to między innymi, by natrafić na nowe trudności, tym razem dotyczące sposobu komunikowania tożsamości autora i narratora-bohatera.

Tabela 1

1 ożsamość	Osoba gramatyczna
	ja	ty	on
Narrator = główny bohater	autobiografia klasyczna [auto-diegetyczna]	autobiografia w drugiej osobie	autobiografia w trzeciej osobie
Narrator * główny bohater	biografia w pierwszej osobie (relacja świadka) [homo-diegetyczna]	biografia skierowana do modela	biografia klasyczna [hetero-. diegetyczna]

Uwagi do Tabeli 1

a)    Przez „osobę gramatyczną” należy rozumieć formy uprzywilejowane na przestrzeni całego opowiadania. Wiadomo, że „ja” wymaga jakiegoś „ty” (czytelnika), lecz zazwyczaj jest on domyślny. 1 odwrotnie, „ty” zakłada jakieś „ja”, również domyślne. Ponadto narracja trzecioosobowa dopuszcza wstawki narratorskie w pierwszej osobie.

b)    Przywoływane tu przykłady biografii i autobiografii są opowieściami autentycznymi, lecz tabelę można by wypełnić przykładami wziętymi z fikcji literackich. W trzech komórkach wskazuję na kategorie Genette’a, widać, że nie obejmują wszystkich możliwych wypadków.

c)    Przykładem biografii kierowanej do modela może być mowa akademicka: adresatem jest tu osoba, której życie przedstawia się wobec audytorium będącego rzeczywistym odbiorcą. Podobnie w drugoosobowej autobiografii; gdyby ktoś ją napisał, czytelnik byłby rzeczywistym odbiorcą wypowiedzi kierowanej umownie do innego adresata (mnie samego w przeszłości).

1

   C. Roy, Nous. Essai cPaulobiographie, Paris, 1972, s. 33-39.

2

   Np. Rousseau w IV ks. Wyznań: ,3iedny Janie Jakubie, nie spodziewałeś się w tej okrutnej chwili, że pewnego dnia...” Zob. też Claude Roy w Moi je, Paris, 1970, s. 473: „Wierz mi chłopcze, nie powinieneś... Nie powinieneś był”. W tym fragmencie autor przeciwstawia narratora (siebie teraz) bohaterowi (sobie dawniej) i używa form zarazem drugiej i trzeciej osoby mówiąc o tym ostatnim.