61503 IMGG38

Szósta! Szósta!

W związku z akcją zmierzającą do zainteresowania zagranicy piśmiennictwem polskim jedno z naszych stowarzyszeń literackich zwróciło się przed dwoma laty do swych członków o zautorcferowanie dzieła najbardziej nadającego się do przekładu. Ulegając odruchowi, napisałem taki autor dera t, lecz jasna chwila poddała kontroli stowarzyszeniowy zamiar i złożyłem skrypt do teki. Jeśli dziś ogłaszam go drukiem, to dlatego, że kilkoletnie i niemal jednomyślne przemilczanie Szóstej, która ukazała się drukiem jeszcze w r. 1925, przerwały ostatnio dwa ciekawe głosy. Ma więc moja książka swą cichą aktualność. A w takim razie autoreferat, napisany dla zagranicy, można zużytkować w kraju.

Określenie, umieszczone pod tytułem, mówi, że Szósta! Szósta! jest utworem teatralnym, co ma oznaczać, że dzieło to nie tylko jest napisane dla teatru, lecz że poddaje się prawom teatru, że przyjmuje odrębne jego możliwości. W tym duchu ukształtowana jest fabuła o zwycięskim poecie.

Budowa tego utworu polega na ścisłym odróżnieniu czasu teatralnego od czasu realnego. Szósta! Szósta! podzielona jest na dwie części: pierwsza z nich zawiera całkowity dramat, druga daje ludzi i sytuacje w pełniejszym rozwinięcia. Już w pierwszej części stosunki między ludźmi dochodzą do tego punktu, do którego ma je doprowadzić cały utwór; już z końcem pierwszej części czas akcji dochodzi do momentu końcowego. Część druga dzieje się i kończy się przed zakończeniem części pierwszej.

Czas teatralny różny od realnego wprowadza Szósta! Szósta! nie tylko w ogólnej budowie, lecz i w szczegółach. Jeden z najwyraźniejszych przykładów znajduje się zaraz na początku utworu: w pokoju, zatopionym w mroku, śpi na sofie nie ubrana kobieta; puka gospodarz mieszkania; kobieta, zszedłszy

ze sceny, wraca natychmiast ubrana. (Rzecz napisana jest w ten sposób, że w scenie tej dla uzyskania szybkości można jedną postać obsadzić dwiema aktorkami). Pewną odmianę zastosowania czasu teatralnego stanowi moment, w którym jedna z postaci, wyszedłszy lewym wyjściem, nagle po upływie minuty czy dwóch znajduje się pod prawą ścianą sceny za kulisami, mimo że w ciągu tego czasu akcja utworu w ogóle za kulisy nie wyszła. Jeśli tego rodzaju fakty przesuwają się przez scenę, to oczywiście dlatego, że wymaga tego prawo stosownego następstwa faktów scenicznych.

Podporządkowanie się prawom teatralnym sięga jeszcze dalej, lub jeśli kto woli, jeszcze głębiej. Ujawnia się ono nie tylko w akcji i reakcji dialogu, lecz wywiera wpływ na ujęcie człowieka scenicznego w ogóle. W przeciwieństwie do wszystkich może dotychczasowych dzieł teatralnych, których główna substancja wywodziła się zawsze z jednej w niezliczonych odmianach powtarzanej sytuacji, polegającej na tym, że człowiek nie zna zamiarów drugiego człowieka lub że poznaje je z tępą powolnością — Szósta! Szósta! posługuje się człowiekiem, który posiada już doświadczenie wieków i drugiego człowieka odgaduje z szybkością, z tego doświadczenia wynikającą. Jedna z postaci utworu mówi: „Przecież wszyscy mimo naszych kłamstw i wieloznaczności rozumiemy się tak dobrze. Po tylu wiekach mówienia nie rozumieją się już tylko głupcy. Co słowo zasłoni, to człowiek odsłoni inaczej". A potem: „Po tylu wiekach łudzeń nie ma już obłudy. Powinna ona być bolączką ^wyłącznie tylko młodzieży w wieku pokwitania. To, co nazywają obłudą, jest tylko sztuką mówienia prawdy znakami". Tak pojęty człowiek jest człowiekiem szybszym, a więc odpowiadającym psychice współczesnego widza. Należy jednak zauważyć, żc szybkość jest w tym wypadku szybkością wewnętrzną, nic zaś szybkością ruchu fizycznego, którą na wzór ruchu ekranowego niektórzy pisarze dramatyczni uważają mylnie za niezbędną cechę nowoczesności.

Utwór nie posiadałby pełni charakteru teatralnego, gdyby rola reżysera nie była w nim ujęta zgodnie z duchem całości. W Szóstej! Szóstej! reżyser pojawia się jako współtwórca dzieła teatralnego w całkowitym znaczeniu wyrazu „współtworzenie". Instrukcja do jednej z niemych scen zbiorowych

193