64048 P1080660 (2)

chowanie Pawła, patrzącego na „śniadą twarz, czarną czuprynę i te wydatne [...] wargi”, pozwala w ofierze rozpoznać nauczyciela).

Epizod 7 C (s. 381-391): Paweł w oddziale Orkana, jako sierżant Stary. Razem z grupką partyzantów przygotowuje się do samowolnego, nie uzgodnionego z dowódcą ataku na niemiecki pociąg na stacji Gudaje. W oddziale jest Korwin, dla którego Paweł stanowi autorytet (Paweł starannie odgrywa rolę „opiekuna”, a zarazem nie rezygnuje z roli „watażki”).

Epizod 8 A (s. 391-403): Paweł opuszcza osadę pod wileńską: idzie na egzaminy wstępne do gimnazjum w mieście. Dawni koledzy z osady traktują go jak zdrajcę, nowi — jak obcego. Pobity przez nich i upokorzony, znajduje oparcie w nauczycielu (tym samym — „plecy schylone okrągło, czarna głowa i wydatne usta” (s. 399) — którego później ostrzeże przed aresztowaniem, na którym wykona wyrok, i którego pozna nad Sołą jako Józefa Cara). W pierwszej fazie szkolnego konfliktu Paweł zachowuje się biernie — jak klasyczny lizus, dopiero po egzaminie mści się okrutnie na swoich prześladowcach. (Trzecia wyprawa w głąb pamięci uświadamia Pawłowi, iż opuszczenie osady, jako przekroczenie „niewidzialnej miedzy” (s. 393), było pierwszą zdradą: odtąd, jako „cudzy wśród swoich”, Paweł wiecznie próbuje przeciwdziałać izolacji, lecz jego aktywność — przynosząca zło — pogłębia wyobcowanie; jest

to chronologicznie najwcześniejszy fragment biografii).

Epizod 9 (s. 403-426); powrót do epizodu C: za akcję w Gudajach Paweł zostaje zdegradowany i usunięty z oddziału. Chłopi z pobliskiej wsi, do której wszedł już jako cywil, urządzają na niego nagonkę. Zostaje „sam przeciw wszystkim” (s. 426).

Układ czasów i osób w Senniku... ma zatem charakter paradoksalny; aktualne wydarzenia w Dolinie relacjonowane są w czasie przeszłym, a przeszłe epizody z partyzantki poznajemy w czasie teraźniejszym — podobnie jak najdawniejsze wypadki wileńskie, które opowiedziane zostają jednak w drugiej osobie. Bo też struktura czasowa Sennika... nie oddaje następstw chronologicznych, lecz sugeruje doniosłość psychiczną wydarzeń, sygnalizuje zmienne nastawienie emocjonalne narratora. Czas przeszły w pierwszej osobie oznacza pewien dystans, obojętność podmiotu wobec zdarzeń. Czas teraźniejszy obejmuje wydarzenia „gorące”, które bohater niejako przeżywa jeszcze raz, pełen udręki, ale i nadziei, że, ponownie opowiedziane, dadzą się zmienić, odwołać. Wreszcie relacja w drugiej osobie czasu przeszłego obejmuje przyczyny przyczyn, wydarzenia kluczowe dla całej biografii: wyjściowe doświadczenie izolacji, poczucie winy za mimowolne zło wyrządzane dla jej

— 87 —