65374 kupisiewicz dydaktyka ogólna5

172 Dydaktyka ogólna

aby można go było wiązać ze strukturą pojedynczych lekcji, tzn. aby w toku danej lekcji można było realizować wszystkie jego ogniwa.

Struktura lekcji, uzależniona od realizowanych celów, treści, metod kształcenia itd., jest zarazem pochodna wobec różnych typów lekcji, określanych z kolei stosownie do ich głównych funkcji dydaktycznych, takich jak:

1)    zaznajamianie uczniów z nowym materiałem;

2)    utrwalanie opanowanej przez dzieci i młodzież wiedzy, czemu towarzyszy na ogół wiązanie teorii z praktyką;

3)    sprawdzanie wiadomości, umiejętności i nawyków, połączone przeważnie z oceną pracy uczniów.

Odpowiednio do tych funkcji można wyróżnić następujące typy lekcji: służące zaznajamianiu uczniów z nowym materiałem, powtórzenio-wo-systematyzujące oraz poświęcone kontroli i ocenie wyników nauczania.

Typy te rzadko występują w praktyce szkolnej w postaci „czystej”. Na pojedynczych bowiem lekcjach poszczególne funkcje krzyżują się ze sobą, przy czym jako dominująca występuje tylko jedna z nich, np. zaznajamianie uczniów z nowym materiałem lub kontrola i ocena wyników' nauczania. Pozostałe funkcje mają wówczas charakter pomocniczy, np. sprawdzenie wiadomości uczniów stanowa etap przygotowawczy do opracowania nowego tematu lekcji. Jedynie w niższych klasach szkoły podstawowej występują lekcje, które można by nazwać lekcjami typu mieszanego, gdyż podczas nich realizuje się równocześnie kilka różnych funkcji dydaktycznych.

W niektórych krajach zachodnich, głównie w Niemczech, Francji i Wielkiej Brytanii, lekcje dzieli się na typy stosownie do: realizowanych zadań dydaktycznych (przekazywanie, powtarzanie i kontrola wiadomości), przyjmowanych założeń metodycznych (recepcja wiadomości, rozwiązywanie problemów, opracowywanie projektów), miejsca pracy (lekcje prowadzone w szkole i poza nią) oraz form aktywności uczniów (obserwacja, eksperymentowanie, praca fizyczna). Podkreśla się zarazem, że w praktyce szkolnej mamy przeważnie do czynienia z lekcjami kombinowanymi, podczas których nauczyciele realizują różne założenia metodyczne, odwołują się do różnych form aktywności uczniów' oraz rozwiązują rozmaite zadania bądź w szkole, bądź poza nią (Pa.dagogisch.es Wór-terbuch, 1987, s. 394-395).

Z kolei W. Okoń wyróżnia lekcje typu podającego, problemowego, waloryzującego i praktycznego, przy czym kryterium podziału jest dominujący rodzaj aktywności uczniów, a mianowicie - odpowiednio - asymilo-wanie gotowej wiedzy, samodzielne dochodzenie do nowej wiedzy w drodze rozwiązywania problemów teoretycznych lub/i praktycznych, „obcowanie z różnymi wartościami, przeżywanie ich i ocenianie, wreszcie wykonywanie różnych prac praktyczno-wytwórczych” (Okoń, 1992, s. 110).

Dla porównania warto zaznajomić się z podziałami lekcji występującymi w dawniejszych podręcznikach dydaktyki. I tak, pisząc o lekcji „typowej”, Kazimierz Sośnicki wyróżnia w niej część powtarzającą, część postępującą i część zbierającą.

Część powtarzająca ma do spełnienia następujące cele: przypomnienie dawniej przerobionego materiału, skontrolowanie rezultatów nauki, rozszerzenie już uzyskanej wiedzy oraz przygotowanie uczniów do nowej lekcji. Część postępująca służy zapewnieniu dzieciom i młodzieży nowej wiedzy. Zadaniem zaś części zbierającej jest uporządkowanie wiadomości uzyskanych przez uczniów w postępującej części lekcji oraz zlecenie im pracy domowej.

W praktyce szkolnej - jak stwierdza K. Sośnicki - występują na ogół takie „typy lekcji o swoistych funkcjach”, jak lekcja powtórzeniowa, ćwiczeniowa, wycieczkowa, która może służyć poznaniu nowych wiadomości, ale także ich sprawdzeniu, uzupełnieniu i utrwaleniu, oraz laboratoryjna - w pracowni lub na działce szkolnej czy w warsztacie (Sośnicki, 1993, s. 341). „Te różne typy lekcji, o różnej budowie i zastosowaniu w nich różnych metod nauczania (...), wprowadzają różne sposoby myślenia przy uczeniu się i różne drogi przechodzenia od teoretycznej wiedzy do praktyki działania, a więc też do łączenia myślenia ze światem stanowiącym środowisko życia człowieka” (Sośnicki, tamże).

Niezależnie od typu, każda lekcja przebiega według określonego planu, przygotowanego wcześniej przez nauczyciela. Głównymi elementami tego planu są:

•    czynności przygotowawcze, np. sprawdzenie pracy domowej lub kontrola i ocena wyników pracy niektórych uczniów;

•    czynności podstawowe, zdeterminowane przez dominującą funkcję dydaktyczną lekcji;

•    czynności końcowe - utrwalenie nowego materiału, zadanie pracy domowej itp.

W przygotowaniu tak pomyślanego planu lekcji pomocne okazują się, zwłaszcza w przypadku nauczycieli początkujących, następujące pytania: Czy, kiedy i jak zapoznam uczniów z tematem danej lekcji oraz wynikającymi z niego zadaniami? Czy i ewentualnie w jaki sposób (tzw. kartkówka, pogadanka) sprawdzę stopień opanowania przez uczniów materiału zrealizowanego podczas ostatniej lekcji? Za pomocą jakich metod i środków zaznajomię uczniów z nowym materiałem? Jakie pomoce naukowe zastosuję w tym celu? Czy posłużę się wyłącznie „nauczaniem frontalnym”, czy grupowym? A może wskazane byłoby łączne zastosowanie obu wymienionych form nauczania? W jaki sposób utrwalę zrealizowany na lekcji materiał? Czy i jak będę wdrażał uczniów do samodzielnego posługiwania się nim? Czy i jak skontroluję uzyskane wyniki nauczania? Czy i jaką zadam uczniom pracę domową? Czy i jak będę różnicował stopień trudności przerabianego na lekcji materiału, aby dostosować go do możliwości poszczególnych uczniów? Jakie zagadnienia, realizowane podczas lekcji, powinienem wykorzystać, aby rozwijać u uczniów samodzielne myślenie i działanie oraz kształtować pożądane postawy?