62031 Obraz (20)

poszczególne istotne etapy działania. Dostarczają także matryc stanowiących zbiór struktur pojęciowych, wykorzystywanych w konstrukcji danego wyobrażenia. Jednym z klasycznych przykładów jest tutaj analiza pojęcia bachelor (kawaler), jaką przedstawił Charles Fillmorc, aby wyjaśnić funkcjonowanie ram (zespołu matryc i skryptów) _spolcczno-socjologicznych w procesie konstytuowania się pojęć: „Jako kawalera określamy dorosłego mężczyznę, który nie posiada żony. Jednak wyrażenie »kawaler« spełnia swoją funkcję przypisywania osób do danej kategorii jedynie w kontekście ludzkiej społeczności, w której istnieją określone oczekiwania i wyobrażenia o instytucji małżeństwa oraz wieku, w jakim należy je zawierać. Mężczyzna pozostający przez dłuższy czas w stanic wolnym nic zawsze będzie zaliczany do kategorii »kawaler«; mały chłopiec wyrosły w dżungli z dala od cywilizacji nie zostanie raczej zaliczony do kręgu kawalerów, podobnie ksiądz katolicki” - wyjaśnia Filltnore¹.

Pojęcie „kawaler” funkcjonuje zatem skutecznie jedynie w kulturze, która wytworzyła odpowiednie ramy społeczne w postaci idei małżeństwa monogamicznego oraz określonego wieku, w jakim powinno się wstępować w związek małżeński. Dlatego ośmioletni chłopczyk nic zostanie raczej uznany za kawalera. Zagadnienie jest oczywiście znacznie bardziej złożone. Chodzi jednak o to, aby wskazać na kulturowe uwarunkowanie rozumienia pojęcia „kawaler”. Przedstawiony przez Fillmore’a model nie bierze bowiem na przykład pod uwagę społeczności homoseksualistów lub religii muzułmańskiej, przyzwalającej na posiadanie większej liczby żon. W poszczególnych kulturach różny będzie także typowy wiek zawierania małżeństw oraz wyjątki od społecznej obligacji zawarcia małżeństwa, której nie podlegają na przykład księża katoliccy.

Każda kultura wytwarza zatem zespół ram, które pozwalają na formowanie istotnych dla danej społeczności kategorii działań oraz postaw. Sam model, w postaci skryptu lub ramy społecznej, określający dane pojęcie, nic wyczerpuje jednak kwestii jego znaczenia w komunikacji oraz procesie poznawczym. Nie można go traktować jako ostatecznie uformowanej jednostki znaczącej, gdyż jego struktura ulega przekształceniom, które pozwalają eksponować istotne w danym momencie aspekty kategorii. Dlatego kognitywiści wprowadzają pojęcie sceny mentalnej, odpowiadające pewnym modelowym obrazom myślowym. Taka scena może zostać dodatkowo „uporządkowana” w procesie konceptualizacji.

Jeden z podstawowych mechanizmów kształtujących strukturę sceny mentalnej stanowi opisywany przez Leonarda Taimy’ego akt kadrowania. Ujmując rzecz ogólnie, akt ten polega na koncentrowaniu uwagi odbiorcy na wybranych elementach sceny kosztem innych, usuwanych na margines. Dla zobrazowania tego mechanizmu Taimy przedstawia różne możliwości wyrażenia prośby o przyniesienie mleka z lodówki. Poniższy opis działań obejmuje pełny zakres koniecznych czynności, związanych z przyniesieniem komuś mleka z lodówki. Cyfry (1), (2), (3) oznaczają kolejne etapy działań, które składają się na całość obrazu sceny mentalnej, stanowiącej skrypt „przyniesienia mleka z lodówki”:

[Potrzebuję mleka]

(1) Idż, (2) wyjmij mleko z lodówki (3) i przynieś je tutaj.

Jednakże poszczególne sformułowania wyrażające tę samą prośbę nic muszą koniecznie zawierać wszystkich etapów działań.

Przynieś z lodówki mleko.

Przynieś tu mleko.

Idź i przynieś z lodówki mleko.

Wyjmij mleko z lodówki i przynieś tutaj.

Idź i przynieś tu mleko.

Idź, wyjmij mleko z lodówki i przynieś je tutaj.

(kadrowanie środka) (kadrowanie końca) (opuszczenie końca)

(opuszczenie początku)

(opuszczenie środka) (pełny kadr)

Wszystkie przytoczone sformułowania słowne implikują ten sam pełny skrypt działań związany z przyniesieniem mleka z lodówki. Jednak każda z nich uwypukla inny fragmcpfobrazu mentalnego, tym samym częściowo modyfikując znaczenie wyspowiadanej prośby. Możemy zatem mówić o różnorodności kształtowania sceny mentalnej poprzez koncentrowanie uwagi odbiorcy (kadrowanie) na pewnych jej elementach lub ich opuszczenie. Aby wyjaśnić, w jaki sposób mechanizm kadrowania i opuszczania wpływa na znaczenie wypowiedzi, wyobraźmy sobie istotne elementy sceny mentalnej, określające czynność zakupów. Będą to: nabywca, sprzedawca (nazwijmy go Jaś), towar, pieniądze, płacenie, otrzymywanie towaru, przyniesienie towaru do domu. Chcąc poinformować współmałżonka o dokonanych zakupach, możemy to zrobić na różne sposoby, wykorzystując przedstawiony powyżej mechanizm kadrowania, który pozwala sformułować naszą wypowiedź w następujący sposób:

A.    Zobacz, co kupiłem.

B.    Zobacz, co przyniosłem do domu.

C.    Zobacz, co dostałem u pana Jasia.

D.    Zobacz, na co wydałem pieniądze.

Wszystkie z wymienionych powyżej zdań komunikują o dokonaniu zakupów, ale jednocześnie każde z nich wyraża dodatkowo pewne szczególne treści. Zdanie A zachęca do zainteresowania się zakupami; B sugeruje w większym stopniu zdobycie użytecznego przedmiotu; C, wyróżniając miejsce zakupu, podkreśla, że dany przedmiot niełatwo znaleźć w okolicznych sklepach; D poddaje pod rozwagę relację pomiędzy wartością towaru a jego ceną.

Zaproponowane interpretacje zdań A, B, C, D nie sąjedynymi z możliwych. Pokazują jednak, w jaki sposób akt kadrowania wykorzystywany zostaje do wyrażania różnorodnych znaczeń, związanych z czynnością kupowania.

1

Ch. Filltnore, Towards a Deseriptive Framework for S/mlial Deixis |w:] R.J. Jarvclla, W. Klein, Speech, Place, and Aclion, London 1982, s. 31-59.