69952 morsztyn

34 Hieronim Morsztyn (ok. 1581—ok. 1623)

Szatańska siła zatem odbiera młodzieńcom rozum i skłania do zażywania cielesnych uciech z leciwą czarownicą.

Poeta, ukazujący bolesne rozdarcie człowieka pomiędzy łaknienie grzesznej, zgubnej rozkoszy a lęk przed surowym trybunałem Boga, pomiędzy nieujarzmioną naturę a religię, rozum, kulturę, gorzko odczuwa niemożność odrzucenia zdrożnych pragnień. Wenerę, jakkolwiek nie jest szpetną staruchą, określa więc mianem „<srogiej> czarownice” (SW 222, w. 11). Bogini miłości bowiem również staje się sprzymierzeńcem diabła, swymi czarami niewoli nawet tych, co — pomni żałosnych skutków grzechu — stawiają jej opór (w. 1—6).

Głębokie poczucie niezawinionej winy każe Morsztynowi złorzeczyć też ludzkiej skłonności do afektu. Opisując zatem wzruszenie Taleza, niefortunnego kochanka, poeta stwierdza z pasją: „już w tym przeklęte serce tupotało” (SW 27 6, w. 1275) .W wierszu Dc (SW 236) zaznacza jednak, iż ogarnięte ogniem miłości musi ono płonąć, ponieważ nie jest ani salamandrą, ani Feniksem. Rozmyślając zaś nad nieuniknionym grzechem nieczystości, pyta z goryczą:

Jakoż nie upaść, jakoż się nie sparzyć,

Gdy się tam ogień pocznie w sercu żarzyć?

Nie ma natury człek salamandrowej:

W ogniu nie gorzeć, ani Feniksowej.

(SW 66, w. 93-96)

Strach przed wiekuistym potępieniem paraliżuje umysł. Ten wszakże nie może zapanować nad żywiołem namiętności. Bezradny człowiek wyrzuca przeto swej „nieszczęsnej duszy”:

Mdlejesz, gdy wspomnisz na srogi sąd Boży,

A przędę nie chcesz swej pożądliwości Hamować w sobie (...).

(SW 56, w. 14-16)

Do niewczesnych utyskiwań skłaniają bolesne skutki dzikiego polowania na „zwierzynę Wenery”. Chory na kiłę poeta wyrzeka: ⁶¹ Por. też fragment Penitencyji (w jednym z przekazów utwór ten nosi tytuł Wiersze clo pokuty się mającego, zob. Z „Snmmariusa wierszów Morstyna, rliegc/y poety polskiego...” i z rozproszonej puścizny autora ..Światowej Rozkoszy..." oraz „Wierszy clo pokuty się mającego’'. Do druku podała P. Buchwald-PeJcowa. „Poezja" 1977, nr 5/6, s. 87, 99—100):

Na moim sercu, gdzie najprzykrsza skala, wylągł się z niego sęp okrutny ciała; wywiódł swe dzieci siedmiorakie, mego brzydkie potomstwo grzechu śmiertelnego.

(w. 11-14)

Tekst Penitencyji, ustalony na podstawie 3 przekazów, zawarty jest w artykule R. Grześkowiaka Hieronim i Bóg. Z dziejów XVII-wiecznej elegii pokutnej [w zbiorze:] Religijność literatury polskiego baroku. Red. Cz. Hernas, M. Hanusie-wicz. Lublin 1995, s. 170-171.

Dajęm nie znal zwierzę[ńca] był Wenerzynego.

(SW 208, w. 56)

Jednakże trzeźwy namysł nad namiętnymi postępkami — miast ocalać od grzechu — pogłębia tylko poczucie winy Albowiem żądza silniejsza jest nawet od lęku przed męczarnią syfilisu (SW 171, w. 19-20).

8. Rozkosz i nędza doczesnego żywota

Porywy sprzyjającej piekłu namiętności zagłuszają strach przed srogim sądem, mamią zmysły pozornym pięknem tego, co nietrwałe, wypierają świadomość nędzy ludzkiego życia. Gdy wszakże pożar cielesnych pragnień przycicha, z większą siłą powraca odczucie udręki istnienia, uwikłanego w kruchą doczesność, grzech, cierpienie. Morsztyn, otwierając swój poemat poświęcony światowej rozkoszy, zaznacza, iż aby pisać o jej olśniewającym przepychu, trzeba odrzucić od siebie myśl o utrapieniach, żałości i bólu, które nieustannie przecież nękają mieszkańców ziemskiego okręgu:

(..) niech troski wiatr z głowy wywieje.

Wara, wara na stronę, frasunki teskliwe, ustąp nędzo, kłopocie, ustąpcie straszliwe męki i krwie rozlania, ustąpcie Marsowe utarczki, przestańcie ciec łzy Heraklitowe.

Żal, ból i żaden smutek placu tu nie mają; precz, precz melankolija i ci, co wzdychają.

(ŚR, w. 36-42)

Wołania te są jednak daremne. Pod pióro, opiewające czar doczesnych rozkoszy, cisną się wyklinane plagi nędzy (ŚRD, w. 29-30), krwawych wojen (SR 2, w. 23-24), frasunków (ŚR 3, w. 3-4; ŚR 7, w. 5-6, 53-54), żalu (ŚR 6, w. 31-32; ŚR 3, w. 30-33), strachu (ŚR 11, w. 26-28), wreszcie zaś starości i śmierci (ŚR 12, w. 15-22, 39-43, 189-202). Pochwałę uroku i piękna tego świata zamieniają ostatecznie w gorzkie rozpamiętywanie jego marności (ŚRV i n.)^.

⁶² Por. Penitencyja, w. 39—44:

0    trzy, czterykroć arcy nieszczęśliwy

1    brzydki grzechu, coś na hak zelżywy przywiódł duszę mą! Lecz nie twoja wola w tym była — moja nieszczęsna swawola twego początku rodzicem została, biorąc zły pokarm z rozpustnego ciała.

^a „Przełom" w obrębie Światowej Rozkoszy nie jest zatem nagły i niespodziewany. R. Grześkowiak {Przewartościowania Hieronima Morsztyna. O nieświetnymświecie „Światowej rozkoszy”. „Barok” 1994, nr 2) natomiast stwierdza: „Przejście jest tak gwałtowne i niczym nie zapowiedziane, że staje się niejasne" (s. 60). 1 dodaje: „Kiedy przyjrzeć się bliżej Światowej rozkoszy, widać wyraźnie, iż Morsztyn redukuje tropy, które mogłyby motywować przełom poematu” (s. 68). Inaczej sądzi J. Kotarska, interpretująca Światową rozkosz jako utwór realizujący wanitatywny topos jbeatrntn mumii” {Topos,.theatrnm mundi” w poezji przełomu XVI i XVII wieku {w zbiorze:} Przełom wieków XVI i XVII w literaturze i kulturze polskiej. Pod red. B. Otwinowskiej i J. Pelca. Wrocław 1984, s. 165): „Im silniejsza dążność do teatrałizacji świata, tym ostrzejsza świadomość iluzji i aktorstwa w życiu. W Światowej Rozkoszy ręka kilkakrotnie podniesiona do zerwania maski zostaje w połowie ruchu zatrzymana jako wystarczające ostrzeżenie przed charakterem widowiska i person (...)”.