70022 pdl9

wy święconą kredę w szmatce, żeby duch ten nie mógł na nie wsiadać. Zamiast kredy używano też święconego jajka, obranego uprzednio z łupinki" (AKE UMCS. 1177).

W wypowiedziach powyższych stosunkowo najwięcej miejsca zajmują kwestie technik obrony bydła i koni przed działaniem omawianych demonów. W zdecydowanej większości przypadków przy stosowaniu tych działań mamy do czynienia z odwoływaniem się do symboliki chrześcijańskiej (poświęcenie stajni, znaki krzyża na drzwiach obór i stajni, kreda i ziele święcone, jajko święcone itd).

Znacznie bogatsze tradycje wierzeń w marę końską — jak wykazują badania A. Szyfer — zachowały się w kulturze ludowej Warmii i Mazur. W tych regionach przeważa z kolei pogląd, iż te same istoty są marami ludzkimi i końskimi: „Mari tlo duszo ludzi i koniom ploto grziw i w takie warkocziki, co sie konie tim męczo i z rena so takie zmęczune, jek bi siła noco pracowali. To so osobne te mari od koni i od ludzi, a so i od wodi, co gnioto wodę i so zawdi mokre z rena". (A. Szyfer, s. 116). Do obrony zwierząt przed działaniem zmory stosowano takie środki, jak wieszanie lusterka oraz kładzenie wszelkiego rodzaju przedmiotów metalowych czy przeklinanie zmory.

Także na pewne drobne relikty omawianych wierzeń w demony dręczące zwierzęta gospodarcze oraz nawiedzające je wszelakimi chorobami do pomoru włącznie natrafić jeszcze można w niektórych wsiach Mazowsza i południowo-wschodniej Małopolski. Natomiast w pozostałych regionach kraju ten wątek wierzeń ludowych uległ już zanikowi.

Diabły — szatany

Najbardziej popularną a zarazem i nieco kontrowersyjną postacią polskiej demonologii ludowej jest diabeł, występujący także pod nazwami szatana, czarta (czorta), biesa, upadłego anioła, kusiciela czy złego ducha. Przypuszczalnie naszym rodzimym prototypem tej postaci był starosłowiański bies — szkodliwy i złośliwy demon leśny, nieprzyjaźnie nastawiony do ludzi. Wraz z procesami chrystianizacji ziem polskich przenikać zaczęło do naszej kultury zachodnioeuropejskie wyobrażenie diabła. W pierwotnej fazie zwalczania pogańskich wierzeń religijnych podejmowane były działania Kościoła zmierzające do włączenia całego panteonu czczonych dotychczas bóstw słowiańskich do kręgu rodziny istot szatańskich. Wskazują na to zachowane teksty kazań i postanowień synodów diecezjalnych oraz inne utwory piśmiennictwa polskiego z okresu XIII—XV w. (np. „Katalog magii" Rudolfa z Rud Raciborskich). Wyłania się z nich obraz ówczesnego diabła, jako szczególnego stróża sprawiedliwości karzącego grzeszników wiecznym potępieniem. Wpraw-

180