70113 obraz1

twierdzącą lub przeczącą — na postawione przedtem bóstwu, według obowiązujących reguł sformułowane, pytanie²⁰. Zazwyczaj pytanie zadawane było tylko mówione (przeważnie na kościach nie ma żadnych śladów inskrypcji), ale często pytanie wypisane jest na wróżbiarskim narzędziu, czasami zapisane jest tam również i to, co wydarzyło się zgodnie z przepowiednią³⁰. Najczęściej spotykane pytania dotyczą przyszłych zbiorów, pogody (słońce, deszcz, śnieg, wiatr, mgła). Pytający chcieli się w szczególności dowiedzieć, czy wypogodzi się po burzy ³¹. Deszcz, mający tak wielkie znaczenie dla roślinności, odgrywał w tych wróżbach ogromną rolę; świadczy o tym wielka ilość pytań w rodzaju: „Czy będzie dziś padało?” „Czy nie będzie dziś deszczu?” „Czy spadnie deszcz dzisiejszej nocy?”, często pytaniu towarzyszy notatka post eventum, np.: „Nie padało” ³². Niekiedy pytania zwrócone były specjalnie do Ti(Szang-ti): pytano go o przyszłe urodzaje, rządził deszczem. Czyta się, na przykład, na wróżebnych kościach: „Czy Ti zechce dać dosyć deszczu w tym roku?” ⁸³ Co prawda nie jest to wyłączna prerogatywa Ti: duchy przodków i inne bóstwa opiekuńcze kierowały często takimi samymi mocami jak Ti³⁴. Zwłaszcza przodkowie odgrywali ważną rolę w religii Szangów ³⁵. Czy znaczy to jednak, że wszystkie bóstwa Szangów były jedynie ubóstwionymi antenatami i że sam Szang-ti był tylko „najwyższym Ti”, czyli pierwszym z przodków królów Szang?³⁶ Ti pojawia się jako element składowy imienia wielu królów Szang (I Ti, Ti Hsin)³⁷. Ale to nie wystarcza, żeby z całą pewnością ustalić pochodzenie Ti z kultu przodków³⁸. Wśród duchów przodków i innych bóstw wymienianych w inskrypcjach wróżebnych ³⁹ Ti zajmuje specjalną pozycję, wyraźnie nadrzędną. Specjalnie zaakcentowany jest u Ti element przyrodniczo-meteorologiczny, władza nad czynnikami atmosferycznymi⁴⁰: Wiatr jest także „wysłannikiem Ti”⁴¹.

Co się tyczy T’iena, znamienne, że jego imię nie pojawia się prawie nigdy w inskrypcjach wyrocznych: T’ien „jako imię bóstwa, nie figuruje w ani jednej spośród wielu tysięcy inskrypcji wyrocznych z epoki Szang, do tej pory odkrytych”⁴². Często natomiast jest wymieniany T’ien w archaicznych inskrypcjach, na starych brązach z epoki Czou⁴³. Można to, sądzę, uznać za dowód, że T’ien przynależał specjalnie do dynastii Czou i początkowo istniał oddzielnie od Szang-ti. A ponieważ na antycznych brązach z epoki Czou spotyka się, choć rzadko, wypisane imię Szang-ti⁴⁴, przypuszczać należy, że Czou przejęli Szang-ti od Szangów (lub Yinów) i utożsamili go z Tlenem.

W istocie Czou, kulturalnie stojący niżej od Szangów, wy-subtelnili swoją „barbarzyńską” naturę w zetknięciu z Szangami, przejmując — zwłaszcza po podboju — wiele elementów z kultury Szangów, między innymi pismo oraz system wróżenia z łopatek zwierzęcych⁴⁵, nic więc dziwnego, że proces asymilacji objął także pojęcia najwyższego bóstwa. Ale utożsamienie T’iena i Szang-ti każe przypuszczać, że te dwa bóstwa miały jakieś cechy wspólne. Jeżeli Szang-ti był tylko protoplastą dynastii Szang, czyż nie jest prawdopodobne, że i T’ien był bóstwem analogicznym, o charakterze manistycznym i animistycznym? Taki jest w zasadzie pogląd Creela. Według niego imię T’ien oznaczało początkowo „wielkiego człowieka”, czyli kogoś posiadającego władzę, prestiż i powagę, co przysługuje przede wszystkim władcy kraju; później, w odniesieniu do władcy, po jego śmierci, znaczyło „wielki duch”, a następnie rozciągnęło się na całą grupę zmarłych władców, w zbiorowym znaczeniu „wielkich duchów”. Jeszcze później sens imienia uległ zmianie, imienia T’ien używano na oznaczenie „siedziby Wielkich Duchów”, czyli nieba, „sklepienia niebios”; a wreszcie, „jako że Chińczycy nie odróżniają na ogół liczby pojedynczej od mnogiej, zaczęto pojmować Niebo jako osobę, tak więc idea Wielkich Duchów zmieniła się w ideę jednego Wielkiego Ducha, Nieba, niezmierzonego bóstwa najwyższego, poniekąd bezosobowego”⁴⁶. Teoria ta, w pewnej mierze przypominająca teorię Couranta, przyjęta została, twierdzi Creel, „przez wielu uczonych chińskich, których teksty, na jakich się ona opiera, są doskonale znane” ⁴⁷ — iw ten sposób argumentacja takiego profana, jakim jestem ja, staje się tym większym zuchwalstwem.

Głównym argumentem przemawiającym za manistyczno-animi-styczną interpretacją T’iena, w związku z jego cechami antropo-morficznymi, miałaby być prymitywna i archaiczna forma znaku pisma chińskiego, które znaczy T’ien⁴⁸. W inskrypcjach na brązach z okresu pierwszych Czou⁴⁹ znak ten przedstawia postać ludzką oglądaną z przodu, z rozpostartymi ramionami, na szeroko roz-

261

19 — Wszechwiedza bogów