73488 Utylitaryzm 3

Utylitaryzm, Słownik literatury XIX w. odsyła pod tym terminem do pojęcia dydaktyzm Tenn, dydaktyzm rzadko występuje w XEX w. w odniesieniu do zjawdskliteraclacL, jefli się już pojawia bywa pejoratywnym epitetem określającym pńwjfijg z teza luh „społeczną. „Pełnienie przez literaturę funkcji wychowawczych jest natomiast nnctuin'!^. j opisywane za pomocą pojęć tjTtendencia, tendencyjność, dążność, cel,    njekjpriy

utyjitaryzm lub rzadziej - idea dzieła literackiego. Dydaktyzm nie wiąz? się jfvin«v tyiirn_z tymi pojęciami - jest zjawiskiem szerszym.

W romantyzmie nie mamy jeszcze do czynienia z „bezpośrednim" dydakty”"*-™ Ówczesne gatunki - powieść poetycka, dramat romantyczny, nie wysuwają tego postulatu na pierwszy plan.

W krajowej lit, międzypowstaniowej dydaktyzm ujawnia się w sposńh harrirn widoczny, zwłaszcza w powieściach po 1840 r. związanych z nurtem hiedermeiftrnwsyim. Na tle panoramy społecznej pojawia się pozytywny bohater (koncepcja ta została omówiona wcześniej). E5o lego iiuiin należą utw. Kraszewsk-jpgn IDwa ,fvmrv 4855), A. Pługa. J. Dzierzkowskiego, J. Zacharasiewicza czy Korzeniowskiego (Krewni 1856). Dzięki wykorzystaniu „flamandzkiego malowania” do ostrego ustawienia problematyki społeczno-moralnej, zbliżyły się do francuskiego modelu roman a these. Charakterystyczne był dla tego

modelu:    ____________________________

” Qy narrator utożsamiający się z autorem,

3) bohater pozytywny, który stanowił wzór moralny dla czytelnika

(33 opozycja miedzy ..dobrem a złem”, przy czym fabuła służyła ukazaniu zwycięstwa tego pierwszego świata.

Program tendencyjności, głoszenia haseł programowych do jakiego nawoływała krytyka literacka najłatwiej było realizować przez małe formy epickie, które najczęściej przybierały .kształt dydaktyczny stając się ilustracją tych haseł (np. nowele Świętochowskiego ze zbioru O życie 1879; Sienkiewiczowskie Humoreski teki Worszyłfy, 1872; Janko Muzykant, 1879; Antek, 1881 Prusa; Tadeusz, 1885 Orzeszkowej. Lansowano hasła pracy organicznej i u podstaw, komentarz autorski żądający od odbiorców określonej postawy i prezentacji skrzywdzonych ludzi cierpiących ź powodu złych ustaw, zwłaszcza dzieci.

rtatnnlnSrn. gdzie w pełni ujawnił sie dydaktyzm typu pozytywistycznego, była _r^ówjejć) Zwłaszcza utw. z 1. 1866-1874, które obdarzone są mianem powieści tendencyjnych. Ataki na dydaktyzm literatury, łączą się z powstawaniem powieści tenri«ncyincj_T a nasilają sie po 1880 r- zanika dydaktyzm sensu stricte w lit, zwłaszcza wysokoartystycznej. Lit. Nie odrzuciła jednak służby narodowej, pisarze pomimo uciskowi zaborczemu nadal zajmowali się sprawami narodowymi, byli „przewodnikami narodu”. Cechy lit Tendencyjnej pojawiają się najczęściej w ostatni 20-leciu XIX w. w utw. gdzie podst. rolę odgrywa problematyka narodowa (np. Nad Niemnem).

Utylitaryzm czyli użyteczność literatury to postulat wynikający z filozofii (etyki)

pozytywnej Comte a, Milla i Spencera. Oznaczał uznanie .powinności sztuki_wobec

zbiorowości (społecznej, narodowej), rozumianej jako organizm. Utylitaryzm literatury pozytywiści postulowali zawsze, ale w różnym czasie różnie stawiali akcenty. W młodości, w 1. 70, rozumieli utylitaryzm jako dydaktyczność dzieła, podporządkowanie go wskazaniom programu pnlitycznn-społeczno-gospodarczego. Dzieło powinno .przekonać czytelnika do służenia przyjętej tendencji frezy wskazania!. Od schyłku 1. 70 pozytywiści zarzucili tendencyjność, akcentowali poznawcze i diagnostyczne wartości dzieła. Ich utw. ukazywały wtedy i tłumaczyły charakterystyczne zjawiska obserwowane w rzeczywistości.

-Ppstulat utylitaryzmu wiązał sie z przyjęciem przez pisarza pełnej odpowiedzialności za artystyczny kształt utworu oraz za jego zamierzone oddziaływanie na odbiorców, którzy %