81463 S6300645

komunikacyjnych i jest w ciągłym napięciu. Stałe manipulacje znaczeniowo-referencjalne pozwalają powoływać nowe jednostki językowo-pojęciowe Proces leksykalizacji „metafor językowych” jest zarazem procesem gen_e. rowania pojęć. Nic dziwnego, że ten aspekt zmian językowych, przeobrażeń towarzyszących konwencjonalizowaniu się wyrażeń przenośnych, od daw-na interesował filozofów.

Dla naszych celów sięgnijmy w tym miejscu do wywodów G. W. F. Hegla¹, który problem znaczenia metaforycznego i jego przeobrażeń uwzględnił w obrębie swego systemu jako odzwierciedlenie pewnych ogólniejszych prawidłowości rozwojowych. Nie zagłębiając się w szerszą motywację filozoficzną, której wyłożenie byłoby tu trudne i na którą nie ma tu miejsca, zwróćmy jedynie uwagę na te sądy filozofa, jakie wiążą się z obecnością w metaforze tego, co zmysłowe i konkretne, oraz tego co duchowe.

Metaforę ujmuje Hegel jako „do najkrótszej formy sprowadzone porównanie”, które „nie przeciwstawia sobie obrazu i znaczenia, lecz podaje tylko sam obraz, tłumiąc jego właściwy sens, ale pozwalając zarazem ze związku, w jakim ten obraz występuje, od razu i dokładnie rozpoznać tkwiące w nim znaczenie, to, o które rzeczywiście chodzi, chociaż nie jest ono wyraźnie ukazane”². Tak rozumiana metafora jest według Hegla wyrazem „dążenia, jak i władczej potęgi ducha i umysłu ludzkiego, który nie zadowala się tym, co prymitywne, zwyczajne i płytkie, lecz pragnie wznieść się ponad nie, aby przejść do czegoś, co jest inne, aby zajmować się tym, co różne, i łączyć dwoistość w jedności⁴*³.

W procesie używania metafora podlega starciu i jako element zmysłowy przeniesiony w porządek duchowy traci pierwotną obrazowość i utrwala się jako pojęcie abstrakcyjne. Tak więc tworzenie się pojęć związane jest z zanikiem w metaforze owej pierwotnej dwoistości: wyrażenie stabilizuje się w nowym znaczeniu - właściwym. Objaśniając tę przemianę zleksykalizowanych metafor w pojęcia (tak jak to jest przedstawiane

u Hegla), J. Derrida mówi o zluzowaniu, zmianie warty, co odpowiada terminowi Heglowskiemu Aufhebung ‘zniesienie’: na miejsce startej metafory wchodzi pojęcie⁴.

Rozwijający ten sam wątek przemiany metafor w pojęcia P. Ricoeur⁵ przypomina zdanie Nietzschego: „prawdy są iluzjami, o których zapomniano, że nimi są, metaforami, które się zużyty i postradały silę uzmysłowienia, monetami z zatartym stemplem, które teraz jedynie jako metal wchodzą w rachubę, nie jako monety”. Powtarza też w innym ujęciu tezę Hegla, mówiąc o „autodestrukcji metafory przez sublimację w pojęciu”⁶. Owo przekształcenie znaczeniowe oparte jest według niego na dwu operacjach: „operacja pierwsza, czysto metaforyczna, tworzy z właściwego znaczenia znaczenie przeniesione w porządek duchowy; druga operacja czyni z tego niewłaściwego, jako że przenośnego wyrażenia, właściwe abstrakcyjne znaczenie”⁷. Ta druga operacja konstytuuje pojęcie.

Ricoeur, za Le Guemem⁸, sprowadza kwestię stwarzania pojęć (co jest zgodne z wyznawanymi przez nas poglądami) do sfery działania katachre-zy. Powiada on (nawiązując do wykładu Le Guema): „tworzenie nowych znaczeń, związane z wyłanianiem się nowego sposobu zapytywania, stawia język w położeniu semantycznego niedostatku; wówczas to zleksykalizo-wana metafora pojawia się w funkcji zastępstwa”⁹. Jest to według niego domena katachrezy, która - zgodnie z przywołanym określeniem Fontanie-ra - oznacza trop używany, aby „zastąpić słowa, których brak w języku dla pewnych idei”¹⁰. Tak użyte słowo wykazuje - jeśli podjąć wcześniejsze wyjaśnienia Ricouera — przekształcenie sensu, jakie jest rezultatem drugiej z wymienionych wyżej operacji: przetworzenia sensu wyrażenia użytego niewłaściwie, przenośnie, na sens abstrakcyjny, właściwy.

377

1

* Zob. G. W. F. Hegel, Wykłady o estetyce, t. 1, Warszawa 1964. (Uwagi na lemat metafory zawarte są na s. 515,636-640).

2

Ibidem, s. 636.

3

⁵- Passim, s. 639-640.

4

³³ Por. J. Derrida, Biała metafora. Metafora w tekście filozoficznym, przeł. W. Krzemień, „Pamiętnik Literacki” 1986, z. 3.

5

   Por. P. Ricoeur, op. cit.

6

   Ibidem, s. 191.

7

   Ibidem, s. 196.

8

³⁷ Por. M. Le Guem, Semantiąue de la metaphore et de la metonymie, - zob. przypis 22.

9

^,s Por. P Ricoeur, op.cit.

10

* Por. P. Fontanier, Les figures du discours, wydanie współczesne: Paris 1968. Cytat przytaczam w przekładzie polskim T. Komendanta ze stuc    i., s. 194-195.