86�

WYKŁAD 6

r w wyrazie rak: z drganiem przodu języka i z drganiem języczka (tzw. r języczkowe, podobne do wymowy francuskiej).

Jak widać, najważniejsze przy ustaleniach fonologicznych jest istnienie opozycji fonologicznej, a więc istnienie przeciwstawienia elementów dźwiękowych, z którym wiąże się różnica znaczeń. Przyjrzyjmy się bliżej pojęciu opozycji fonologicznej i różnym rodzajom opozycji.

6.2.4. Typy opozycji fonologicznych i ich neutralizacje

Cechy dystynktywne, które współtworzą fonemy określonego języka, wyróżniane są na podstawie opozycji fonologicznych, a więc przeciwstawienia dźwięków ze względu na pewną cechę, z którym związane są różnice znaczeń. Opozycję fonologiczną tworzą np. p i b w takich parach jak: pas - bas czy bar - par (genetivus pluralis od para) i wielu innych. Pojęcie opozycji odgrywa w języku bardzo ważną rolę. Jak pokazywali strukturaliści, przede wszystkim de Saussure, elementy językowe funkcjonują dzięki relacji (zwłaszcza przeciwieństwu) względem innych elementów. Te same obiektywnie cechy mogą być ważne (lub nieważne) ze względu na istnienie (lub brak) elementu, któremu się przeciwstawiają, np. różne cechy polskiego e, wynikające z sąsiedztwa, nie są informacyjnie ważne, ponieważ nie różnicują znaczeń, a w języku francuskim z różnicami w wymowie c wiążą się różnice znaczeniowe.

Przeciwstawienie dźwięków, z którym wiąże się w danym języku różnica znaczeń, jest tym silniejsze, im więcej obejmuje par dźwięków. Mówi się wówczas o opozycjach proporcjonalnych. Na przykład przeciwstawienie: dźwięczność - bezdźwięczność stanowi w polszczyź-nie bardzo silną opozycję, obejmującą 11 par fonemów:

b:p = d:t = g:k = z:s = ź:ś = ź:ś = dź:ć i in.

Twórca fonologii, N. Trubecki (Trubeckoj), wyróżnił kilka typów opozycji ze względu na stosunki między cechami oponującymi.

(1) Najsilniejsza, najlepiej zapamiętywana i rozpoznawana przez tzw. słuch fonematyczny, jest tzw. opozycja pry waty wna, polegająca na tym, że jeden z członów jest bogatszy o pewien element, którego pozbawiony jest człon przeciwstawny, a więc opozycja ma strukturę:

A :    A - x, np.

86 dźwięczność : brak dźwięczności

d    :    t (=    d minus dźwięczność)

g    :    k

b    :    p

v    :    / i    in.

(2)    W opozycji równorzędnej (ekwipolentnej) oba człony posiadają pewien zespół cech wspólnych, a różnią się jednym elementem, który jednak dla każdego członu jest odmienny, a więc mamy do czynienia z przeciwstawieniem dwóch różnych cech. Opozycja ta ma strukturę:

A + x    :    A +    y,    np.

P    ;    t

które mają wspólne cechy zwarcia, bezdźwięczności, ustności, a różnią się miejscem zwarcia. W podobną opozycję wchodzą fonemy:

s    :    ś

s    :    ś

mające wspólną cechę szczelinowości, bezdźwięczności, ustności, a różniące się miejscem szczeliny.

(3)    Tak zwana opozycja gradualna (stopniowa) obejmuje sytuację, gdy dźwięki przeciwstawiają się tą samą cechą o różnym stopniu nasilenia. Pojawia się ona przy samogłoskach, np.

o    :    u

które są ustne, tylne, zaokrąglone, a różnią się stopniem nasilenia tych cech.

Dla struktury systemu fonologicznego określonego języka najważniejsze są opozycje prywatywne (najlepiej zapamiętywane i rozróżniane) i oczywiście - proporcjonalne. Fonemy izolowane (jak np. r w polszczyźnie) mają pozycję najsłabszą. Ich realizacje łatwo ulegają rozchwianiu.

Polszczyzna jest systemem z dominacją konsonantyzmu (systemu spółgłoskowego): 31 spółgłosek na 6 samogłosek, a wśród spółgłosek oś konstrukcyjną stanowi opozycja dźwięczności (11 par), opozycja zwarcia i szczeliny (5 par), jedyna, która podtrzymuje pozycję spółgłoski x (por. x : k), i opozycja nosowości, która wiąże spółgłoski nosowe z dwójką nienosowych:

87