88201 skanuj0060 (19)

124 Obyczaj

Klimaszewska i.. 1981, Doroczne obrzędy ludowe [w:] i.tnoyrafia Polski. Przemiany kultury ludowej. pod red. M. Iiicmackicj, M. Frankowskiej. W. Paprockiej, t. II, Ossolineum, Wrocław.

Sias/cznk Z., 1985, Obrzęd a obyczaj w rodzi-nach wiejskich Wielkopolski, PWN, Warsza-». wa-1'oznań.

Z.iwisiowicz-Adamska K.. 1981, Wprowadzenie l*.v.| i.utnyrufa l’ol.\kl. Przemiany kultury ludowej, pud red. M. liicrnackiej, M. Frankowskiej, W. Paprockiej, i. II, Ossolineum, Wrocław.

Obyczaj, obowiązujący sposób zachowania lub akceptowana reguła postępowania, której naruszenie wywołuje negatywne sankcje społeczne. Sankcje te mają zwykle charakter nieformalny - wyrażają oburzenie, niechęć itp. Obyczaje stanowią element systemu kontroli społecznej (zob. (J. Szczepański 1970, s. 220]). Odmienne obyczaje pozwalają odróżniać poszczególne grupy kulturowe (współczesne lub przeszłe).

William G. Sumner [1995, s. 3] obyczaje (lac. mores) definiuje jako „powszechne praktyki i tradycje, jeśli tkwi w nich sąd o tym, iz to one właśnie prowadzą do pomyślności społecznej, jeśli wywierają przymus na jednostkę i skłaniają ją do konformizmu, a przy tym same nic podlegają żadnemu auloiytetowi". W innym ujęciu lego autora [ibidem, s. 59] obyczaje „są to sposoby postępowania, które są rozpowszechnione w społeczeństwie po to, aby zaspokajać ludzkie potrzeby i pragnienia, włączając w to wierzenia, wyobrażenia, kodeksy i wzorce powiadające, jak godziwie żyć, które tkwią immanenlnic w tych sposobach postępowania, pozostając z nimi w genetycznym związku".

Obyczaj zawiera w sobie pewną „normę obyczajową", a więc powinność lub wymóg, jak należy w danej sytuacji postępować. Maria Ossowska [1947, s. 257-267] rozpatrując relacje między normą moralną a przepisem obyczajowym podkreśla trudności w precyzyjnym odróżnieniu tych dwóch rodzajów reguł. Wskazuje, że rc-Ikksje na temat relacji między moralnością

a obyczajami koncentrują się najczęściej na kwestiach: ,,l) genezy reguł moralnych i obyczajowych, 2) warunków ich obowiązywania (...), 3) rcakcyj, które budziło w otoczeniu ich przekroczenie (...), 4) motywów, ■ prowadzących do wysłuchiwania' jednych i drugich, 5) treści reguł moralnych" [ibidem, s. 260],

Termin „obyczaje" funkcjonuje także w szerszym znaczeniu i bywa odnoszony do wszelkich typowych (regularnych) form zachowań dających się zaobserwować w obrębie jakiejś zbiorowości. W tym szerszym znaczeniu obyczaje to nic tylko akceptowane wzorce zachowań, lecz także zachowania oceniane negatywnie, wywołujące oburzenie, lecz mimo to występujące w danej zbiorowości — np. nadużywanie alkoholu w kontaktach społecznych, przemoc lub -jak to było dawniej - pojedynki. Pojęcie obyczaju odnosi się do tego, co w społeczeństwie uznawane jest za „normalne”. Owa normalność dotyczy z jednej strony tego, co jest akceptowane i aprobowane przez społeczność, z drugiej zaś tego, co występuje, chociaż nie cieszy się aprobatą. W tym drugim wypadku można mówić o swoistych kontrobyczajach. Mogą być one kształtowane w obrębie różnych subkultur. Przez obyczaje rozumie się także w języku polskim zachowania o charakterze tradycji lub obrzędu, np. różnego typu obyczaje świąteczne, ceremoniały.

W teorii Norberta Eliasa [1980] przemiany obyczajów stanowią zasadniczy element procesu cywilizacyjnego. Cechą charakterystyczną lego procesu jest przekształcanie się przymusu zewnętrznego w przymus wewnętrzny. Jednostka sama na siebie zaczyna wywierać presję zmierzającą do przestrzegania obowiązujących konwencji, reguł zachowań, norm. Lęk przed dyskredytacją w oczach innych, lęk przed utratą prestiżu powodują przemianę przymusów zewnętrznych w wewnętrzne, a przez to ukształtowanie się nowego' typu człowieka; człowieka o nowej mentalności, gustach, upodobaniach. Procesy te dokonują się stop-

Ti &

ę#

V'£*^v

W/**

mi

niowo, często w sposób niezauważalny, w długiej perspektywie czasowej. Najlepszą ich ilustracją jest przekształcenie się wojowników w dworzan.

Przemiany obyczajów dokonujące się współcześnie dotyczą jn.in. życia rodzinnego (upadek wie.kicj rodziny, zmiany relacji między rodzica ni a dziećmi), roli kobiety, relacji międzygencracyjnych, życia w środowisku żarnie izkania (zob. (M. Czerwiński 1972]). Szybkość i radykalny charakter zachodzących zmian obyczajowych pozwalają mówić o rewolucji obyczajowej. Szczególnie istotną rolę odegrał w tym względzie okres masowych buntów młodzieży zapoczątkowany w .968 r. (A.S.)

Zob. cywilizacja, elhos, habilus, internalizacja, konformizm, ko.iirkullurn. kontrola społeczna, normy społeczne, podkultura, przymus, szok kulturowy, tradycja, zwyczaj.

Literatura:

Czerwiński M., '972, Przemiany obyczaju, PIW, Warszawa.

Elias N., 1980, Przemiany obyczajów w cywili-zacji Zachodu, PIW, Warszawa.

Ossowska M., 1947, Podstawy nauki o moralności, Czytelnik, Warszawa.

Sumner W.G., 1995, Naturalne sposoby postępowania w gromadzie. Studium socjologicznego znaczenia praktyk życia ęodziennego, manier, zwyczajów, obyczajów oraz kodeksów moralnych, Wyd. Nauk. PWN, Warszawa. Szczepański J., 1970, Elementarne pojęcia socjologii, PW4, Warszawa.

Ontologin społeczeństwa, dział filozofii społecznej zajmujący się badaniem podstaw bytu społecznego. Na początku XIX w. socjologia wyodrębniła się z filozofii jako osobna dziedzina nauki. 1 chociaż obecnie stanowi ona v' pełni samodzielną dyscyplinę wiedzy, to jednak jej związki z filozofią w dalszym cit._"u są dosyć ścisłe. Wyodrębnić¹ można przynajmniej dwa obszary problemowe, w których wzajemny związek filozofii i socjologii jest szczególnie widoczny. Pierwszy : nich dotyczy procesu poznania naukowego, a zwłaszcza tkwiących u jego podstaw założeń (ontologicznych,

Onlologia społeczeństwa 125

cpistemologicznych, aksjologicznych i metodologicznych). Drugi obszar odnosi się do określenia istoty rzeczywistości społecznej, a zwłaszcza jej cech charakterystycznych w porównaniu z innymi rodzajami bytu.

Ontologia społeczeństwa usiłuje odpowiedzieć na pytanie, czym jest społeczeństwo, a ściślej, co jest jego zasadniczą substancją. W zależności od odpowiedzi na te pytania wyróżnić można rozmaite orientacje teoretyczne. Najbardziej znany jest spór między nominalizmem a realizmem (j^cS° początki sięgają w filozofii X w.). Nomina-lizm głosi, że nic istnieje nic takiego, co zazwyczaj określa się jako „społeczeństwo" lub „grupa społeczna"; są to terminy puste, nic posiadające realnego desygnatu. Realnie istnieją tylko ludzie. Cechy przypisywane społeczeństwu lub grupie społecznej można zredukować do cech zbioru tworzących je jednostek. Głównymi przedstawicielami tej orientacji są zwolennicy psychologizmu w socjologii - Gabriel Tardc i Gustaw Lc Bon.

Realizm utrzymuje natomiast, że spoić; czcństwo, a także grupy -społeczne, są czymś więcej niż tylko zbiorem jednostek. Stanowią one pewną jedność i całość, która istnieje obiektywnie i ma charakter nadrzędny w stosunku do bytów jednostkowych. W socjologii stanowisko to znajduje najczęściej wyraz w dyrektywie metodologicznej zalecającej badanie poszczególnych procesów zachodzących w społeczeństwie lub grupie bez rozstrzygania problemu realności jej istnienia. Zwolennikami tego stanowiska są m.in. Emil Durkhcim, Ludwik Gumplowicz i Stefan Czarnowski.

Oprócz nominalizmu i realizmu wyróżnia się jeszcze dwa dalsze stanowiska: fik-cjonizm oraz modalizm genetyczny (aprioryczny) (zob. [T. Szczurkiewicz 1970, s. 338-355]). W fikcjonizmic uznaje się, że nawet w przypadku gdy realne istnienie grupy czy społeczeństwa jest złudzeniem (fikcją), lecz ludzie uznają istnienie tych zbiorowości za realne i znajduje to wyraz w ich zachowaniach społecznych, to socjo-