DSCN1776 (2)

124 Obyczaj

Klimaszewska J., 1981, Doroczne obrzędy ludowe |w:J Etnografia Polski. Przemiany kultury ludowej, pod red. M. Biernackiej. M. Frankowskiej. W. Paprockiej. L II, Ossolineum, Wrocław.

Staszczak 7... 1985, Obrzęd a obyczaj w rodzinach wiejskich Wielkopolski. PWN. Warsza-wa-Poznań.

Zawisłowicz-Adamska K., 1981, Wprowadzenie [w;] Etnografia Polski. Przemiany kultury ludowej, pod red. M. Biernackiej, M. Frankowskiej, W. Paprockiej, t. II. Ossolineum, Wrocław.

Obyczaj, obowiązujący sposób zachowania łub akceptowana reguła postępowania, której naruszenie wywołuje negatywne sankcje społeczne. Sankcje te mają zwykle charakter nieformalny - wyrażają oburzenie. niechęć itp. Obyczaje stanowią element systemu kontroli społecznej (zob. [J. Szczepański 1970, s. 220]). Odmienne obyczaje pozwalają odróżniać poszczególne grupy kuhurowc (współczesne lub przeszłe).

William G. Sumncr [1995, s. 3] obyczaje (tac mores) definiuje jako „powszechne praktyki i tradycje, jeśli tkwi w nich sąd o tym. iż to one właśnie prowadzą do pomyślności społecznej, jeśli wywierają przymus na jednostkę i skłaniają ją do konformizmu, a przy tym same nic podlegają żadnemu autorytetowi". W innym ujęciu tego autora [ibidem, s. 59J obyczaje „są to sposoby postępowania, które są rozpowszechnione w społeczeństwie po to, aby zaspokajać ludzkie potrzeby i pragnienia, włączając w to wierzenia, wyobrażenia, kodeksy i wzorce powiadające, jak godziwie żyć, które tkwią immanentnie w tych sposobach postępowania, pozostając z nimi w genetycznym związku".

Obyczaj zawiera w sobie pewną „normę obyczajową", a więc powinność lub wymóg, jak należy w danej sytuacji postępować. Maria Ossowska [1947, s. 257-267] rozpatrując relacje między normą moralną a przepisem obyczajowym podkreśla trudności w precyzyjnym odróżnieniu tych dwóch rodzajów reguł. Wskazuje, że refleksje na temat relacji między moralnością a obyczajami koncentrują się najczęściej« kwestiach: ,,I) genezy reguł moralni i obyczajowych, 2) warunków ich oboak zywania (...), 3) reakcyj, które budzźfe w otoczeniu ich przekroczenie (...), 4) no. tywów, prowadzących do wysłuchiwać jednych i drugich, 5) treści reguł mora!-nych” [ibidem, s. 260].

Termin „obyczaje” funkcjonuje taką w szerszym znaczeniu i bywa odnoszony śo wszelkich typowych (regularnych) form & cliowań dających się zaobserwować w obrębie jakiejś zbiorowości. W tym szerszy® znaczeniu obyczaje to nie tylko akceptowane wzorce zachowań, lecz także zachowania oceniane negatywnie, wywołujące oburzenie, lecz mimo to występujące w danej zbiorowości — np. nadużywanie alkoholu w kontaktach społecznych, przemoc lub -jak to było dawniej - pojedynki Pojęcie obyczaju odnosi się do tego, co w społeczeństwie uznawane jest za „normalne". Owa nonnalność dotyczy z jednej strony tego, co jest akceptowane i aprobowane przez społeczność, z drugiej zaś tego, co występuje, chociaż nie cieszy się aprobatą. W tym drugim wypadku można mówić o swoistych kontrobyczajach. Mogą być one kształtowane w obrębie różnych subkultur. Przez obyczaje rozumie się także w języku polskim zachowania o charakterze tradycji lub obrzędu, np. różnego typu obyczaje świąteczne, ceremoniały.

W teorii Norberta Eliasa [1980] przemiany obyczajów stanowią zasadniczy element procesu cywilizacyjnego. Cechą charakterystyczną tego procesu jest przekształcanie się przymusu zewnętrznego w przymus wewnętrzny. Jednostka Santa na siebie zaczyna wywierać presję zmierzającą do przestrzegania obowiązujących konwencji, reguł zachowań, norm. Lęk przed dyskredytacją w oczach innych, lęk przed utratą prestiżu powodują przemianę przymusów zewnętrznych w wewnętrzne, a przez to ukształtowanie się nowego typu człowieka, człowieka o nowej mentalności, gustach, upodobaniach. Procesy te dokonują się stop-