DSCN1776

124 Obyczaj

Klimaszewska).. 1981. Doroczne obrzędy ludowe [w.] Etnografia Polski. Przemiany kultury ludowej, pod red. M, Biernackiej, M. Frankowskiej, W, Paprockiej. I. II, Ossolineum, Wrocław.

Slaszczak Z., 1985, Obrzęd a obyczaj w rodzinach wiejskich Wielkopolski, PWN, Warsza-wa-Poznan.

Zawistowicz-Adamska K„ 1981, Wprowadzenie |w:| Etnografia Polski. Przemiany kultury ludowej, pod red. M. Biernackiej, M. Frankowskiej, W. Paprockiej, t. II. Ossolineum, Wrocław.

Obyczaj, obowiązujący sposób zachowania lub akceptowana reguła postępowania, której naruszenie wywołuje negatywne sankcje społeczne. Sankcje te mają zwykle charakter nieformalny - wyrażają oburzenie, niechęć itp. Obyczaje stanowią element systemu kontroli społecznej (zob. [J. Szczepański 1970. s. 220)). Odmienne obyczaje pozwalają odróżniać poszczególne grupy kulturowe (współczesne lub przeszłe).

William G. Sumner (1995, s. 3] obyczaje (lac. mores) definiuje jako „powszechne praktyki i tradycje, jeśli tkwi w nich sąd o tym. iż to one właśnie prowadzą do pomyślności społecznej, jeśli wywierają przymus na jednostkę i skłaniają ją do konformizmu. a przy tym same nic podlegają żadnemu autorytetowi”. W innym ujęciu lego autora [ibidem, s. 59) obyczaje „są to sposoby postępowania, które są rozpowszechnione w społeczeństwie po to, aby zaspokajać ludzkie potrzeby i pragnienia, włączając w to wierzenia, wyobrażenia, kodeksy i wzorce powiadające, jak godziwie żyć, które tkwią immanentnie w tych sposobach postępowania, pozostając z nimi w genetycznym związku”.

Obyczaj zawiera w sobie pewną „normę Obyczajową”, a więc powinność lub wymóg, jak należy w danej sytuacji postępować. Maria Ossowska [1947, s. 257-267] rozpatrując relacje między normą moralną a przepisem obyczajowym podkreśla trudności w precyzyjnym odróżnieniu tych dwóch rodzajów reguł. Wskazuje, że refleksje na temat relacji między moralnością

a obyczajami koncentrują się najczęściej „ I kwestiach: „1) genezy reguł morafe ® I i obyczajowych, 2) warunków ich obcuj, zywania 3) reakcyj, które buda, I w otoczeniu ich przekroczenie (._), 4)^ I jywów, prowadzących do wysłuch™-®, | jednych i drugich, 5) treści reguł morał I nych" [ibidem, s. 260].

Termin „obyczaje” funkcjonuje taka [ w szerszym znaczeniu i bywa odnoszonych I wszelkich typowych (regularnych) fonu a- I chowali dających się zaobserwować w ols- I rębie jakiejś zbiorowości. W tym śzeisara znaczeniu obyczaje to nie tylko akceptem- I ne wzorce zachowań, lecz także zachowa- ¹ nia oceniane negatywnie, wywołujące ot*-rżenie, lecz mimo to występujące w danej zbiorowości - np. nadużywanie alkoholu w kontaktach społecznych, przemoc lub -jak to było dawniej - pojedynki. Pojęcie obyczaju odnosi się do tego, co w społeczeństwie uznawane jest za „normalne" Owa normalność dotyczy z jednej strony tego, co jest akceptowane i aprobowane przez społeczność, z drugiej zaś tego. co występuje, chociaż nie cieszy się aprobatą.

W tym drugim wypadku można mówić o swoistych kontrobyczajach. Mogą być one kształtowane w obrębie różnych subkultur. Przez obyczaje rozumie się także w języku polskim zachowania o charakterze tradycji lub obrzędu, np. różnego typu obyczaje świąteczne, ceremoniały.

W teorii Norberta Eliasa 11980] przemiany obyczajów stanowią zasadniczy element procesu cywilizacyjnego. Cechą charakterystyczną tego procesu jest przekształcanie się przymusu zewnętrznego w przymus wewnętrzny. Jednostka sama na siebie zaczyna wywierać presję zmierzającą do przestrzegania obowiązujących konwencji reguł zachowań, norm. Lęk przed dyskredytacją w oczach innych, lęk przed utratą prestiżu powodują przemianę przymusów zewnętrznych w wewnętrzne, a przez to ukształtowanie się nowego typu człowieka, człowieka o nowej mentalności, gustach, upodobaniach Procesy te dokonują się stop-

||S

ich i

KS

Sgj

ski

zacho

laj^

góln*

okres

Zob-

koitfo

norm:

kultrn

Litefl

Czen

vi

Elias

u

Ossc

n

Sum

P

a

n

Szc.

fiv

SCK

<rs. fji 8$

Vł

ti