88731 Kompendium Wiedzy geografii09

Część pojęć rozpatrzono w ujęciu historycznym w celu wyjaśnienia ich genezy. Zawsze jednak starano się poddać je analizie i współczesnej interpretacji. W innych hasłach zamieszczono przykłady konkretnych sytuacji, które ilustrują empiryczna treść wyjaśnianych pojęć.

Opracowanie to nie jest systematycznym zbiorem informacji z geografii politycznej i geopolityki, ale stanowi pewien zarys podstawowych wiadomości terminologicznych z tych dyscyplin. Czytelnik nie znajdzie w nim tekstów o konkretnych państwach lub obiektach geograficznych, miastach, portach, bazach wojskowych itd. Kie jest leż ono opracowaniem z dziedziny geopolityki stosowanej, która ułatwia rozwiązanie konkretnych problemów politykom, instytucjom krajowym i międzynarodowym. a także całym państwom. Właśnie ze względu na odmienność celów i problemów geopolityki i geografii politycznej stosowanej wybrano podejście teoretyczne, bardziej uniwersalne. Dzięki temu kompendium może służyć zarówno praktykom życia publicznego, jak i starszej młodzieży szkolnej oraz akademickiej.

Geografia polityczna i geopolityka pojawiły się na przełomie wieków XIX i XX jako dyscypliny bardzo wówczas nowoczesne i służące praktyce życia politycznego (ściślej rzecz ujmując, geopolityka wyodrębniła się z geografii politycznej z dwudziestoletnim opóźnieniem). Geografia polityczna powstała w obrębie określonej nauki — geografii człowieka (antropogeografii), dlatego też jej przedmiot był od początku precyzyjnie określony, a podstawy teoretyczne dobrze ugruntowane. Natomiast geopolityka była. genetycznie rzecz biorąc, kierunkiem złożonym, bardziej eklektycznym i stosowanym niż fundamentalnym. Dziś. na początku XXI wieku, geopolityka może być postrzegana w dwóch aspektach:

1.    Jako wiedza konkretna i mierzalna, dzięki której otrzymujemy obiektywną i bezstronną informację o obszarze będącym obiektem analizy politycznej. Chodzi o treści przedstawiające podstawy geograficzne egzystencji państw, narodów i innych podmiotów polityki w ich uwarunkowaniach przestrzennych. W geopolityce występuje zatem aspekt inwentaryzacyjny, polegający na zbieraniu informacji dotyczących fizycznych i społeczno-ekonomicznych cech danej jednostki przestrzennej (np.: osady, regionu, państwa, grupy państw), dokonywaniu ich analizy oraz oceny wpływów i powiązań wynikających z szerokiego kontekstu otoczenia.

2.    Jako wiedza o społecznym postrzeganiu (percepcji) miejsca, jakie dany obszar (państwo, region, jednostka administracyjna, osadnicza) zajmuje w światowym systemie społecznym, gospodarczym, politycznym i kulturalnym, w procesach ścierania się sfer wpływów oraz w dążeniu do osiągnięcia określonych celów geopolitycznych. Ten aspekt odzwierciedla narodowe aspiracje, marzenia, a także mity o roli danej społeczności w tworzeniu współczesnego świata. Jest on więc z natury woluntarystyczny i idealizujący własne postawy, racje, cele i osiągnięcia. Tak rozumiana geopolityka implikuje powstanie wielu różnych koncepcji (postaw)

Iwarzonych na użytek poszczególnych narodów, grup społecznych i jednostek ludzkich. Sn one zawsze niezwykle subiektywne, co wynika z emocji i upolitycznienia, u także elastyczne i spektakularne. Stanowią również ulubiony przedmiot dyskursu medialnego.

Wydarzenia, jakie nastąpiły po roku 1989. wyeksponowały właśnie ten drugi aspekt geopolityki, który jest nieraz mylnie utożsamiany z politologia i antropologii! społeczną. Jednak na dłuższą metę geopolityka nic może istnieć w oderwaniu od kontekstu geograficznego, tzn. otaczającego środowiska przyrodniczego, społeczno-ekonomicznego i kulturowego, czyli od pierwszego z wyżej wymienionych aspektów. Znana jest maksyma Napoleona, że historia państwa wynika z jego geografii.

Sądzimy, że nadszedł czas na naturalną integrację w geopolityce obu tych podejść. Jest to konieczne ze względu na złożoność zjawisk politycznych i ich osadzenie w określonych środowiskowo warunkach (środowiska przyrodniczego, środowiska kulturowego i położenia geograficznego). Geograficzny kontekst problematyki geopolitycznej zostaje jeszcze podkreślony przez zdobywający coraz większe uznanie paradygmat zrównoważonego rozwoju, tj. takiego rozwoju, w którym społeczeństwo i przyroda tworzą zintegrowane systemy.

Podstawowym kryterium dobom pojęć, które się znalazły w tym przewodniku, jest merytoryczny zakres geografii politycznej oraz geopolityki — rozumianej w obu jej aspektach.

*

Hasia są uszeregowane alfabetycznie. Szerzej omówione zostały pojęcia abstrakcyjne, takie jak np.: terytorium, państwo, naród itp. W ich opisie tekstem pochyłym (kursywa) pogrubionym zaznaczono inne terminy, które znajdują się w książce jako oddzielne hasła (według alfabetycznego uszeregowania). W tekstach haseł głównych, w zależności od potrzeby, wyodrębniono także inne pojęcia i terminy o węższym znaczeniu, które zamieszczono na marginesach książki i krótko je omówiono. Są to terminy ważne, często niezbędne dla dobrego zrozumienia głównego pojęcia, które nic zostały jednak w przewodniku omówione jako samodzielne hasła. Zastosowano także odnośniki do innych haseł i terminów.

Zakres opisywanych treści jest zróżnicowany merytorycznie, a tym samym objętościowo, w zależności od rodzaju haseł, przypisywanej im treści rzeczowej (pochodzenia, znaczenia i stosowania), rozległości kontekstów problemowych, z którymi są powiązane, oraz stanu wiedzy na ich temat. Wśród zamieszczonych haseł odróżnić należy pojęcia, których zakres jest szeroki i abstrakcyjny — wynikający z uogólnienia jednostkowej wiedzy konkretnej (np. rasizm, naród, region) — od t e r m i n ó w zawierających treści bardziej konkretne, często odnoszące

XVII