89946 obraz1 (5)

36

Pakt autobiograficzny

urnowy świadczy zresztą to, że określa ona postawę czytelnika wobec tekstu: jeśli brak uznania tożsamości (fikcja literacka), czytelnik będzie szuka! podobieństw, nawet wbrew autorowi; jeśli tożsamość jest podkreślana (autobiografia), będzie raczej skłonny do szukania różnic (pomyłek, zniekształceń itp.). Wobec tekstu o charakterze autobiograficznym czytelnik lubi bawić się w detektywa i tropić odstępstwa od umowy (jakakolwiek byłaby jej treść). Z tego zrodził się mit o powieści „prawdziwszej” niż autobiografia: zawsze za prawdziwsze i głębsze uważamy to, co w naszym mniemaniu udało nam się w tekście odkryć wbrew intencjom autora. Gdyby 01ivier Todd zaprezentował L 'Annee du crabe jako swoją autobiografię, to być może cytowany już krytyk zwracałby uwagę w jego tekście raczej na luki, niedopowiedzenia czy koloryzowa-nie? Inaczej mówiąc, wszystkie kwestie wierności (problem podobieństwa) zależą w ostatecznym rachunku od kwestii autentyczności (problem tożsamości), która koncentruje się wokół imienia własnego.

Do ustalenia tożsamości nazwiska autora, narratora i bohatera może dochodzić na dwa sposoby:

1.    Pośrednio, w odniesieniu do relacji autor-narrator, dzięki paktowi autobiograficznemu przybierającemu jedną z dwu form: a) użycie tytułu, który nie pozostawia wątpliwości, że pierwsza osoba odsyła do nazwiska autora (Dzieje mego życia, Autobiografia itp.); b) w początkowej partii tekstu narrator formułuje swe zobowiązania wobec czytelnika zachowując się tak, jakby był autorem i nie pozostawiając wątpliwości co do tego, że ,ja” odsyła do nazwiska z okładki, choć nazwisko to nie pojawia się w tekście.

2.    Bezpośrednio, kiedy w tekście narrator-bohater występuje pod takim samym nazwiskiem jak nazwisko autora na okładce.

Jest niezbędne, by tożsamość została ustanowiona co najmniej na jeden z tych dwóch sposobów, często jednak zdarza się, że dochodzi do tego przy pomocy obu.

Symetrycznie do paktu autobiograficznego możemy założyć istnienie paktu powieściowego, któremu przysługiwałaby podwójna charakterystyka: jawne praktykowanie nieidentyczności (autor i postać nie mają tego samego nazwiska), poświadczenie fikcyjno-ści (dziś taką funkcję pełni na ogół podtytuł powieść). Wiadomo co

Paki autobiograficzny

37

prawda, że powieść potrafi naśladować pakt autobiograficzny, w XVIII wieku gatunek krystalizował się przez naśladowanie różnych odmian pisarstwa intymnego (pamiętniki, listy, a w XIX w. dziennik intymny), ale wątpliwość tę łatwo rozwiać, jeśli się dostrzega, że to naśladowanie nie obejmuje nazwiska autora. Można bowiem stworzyć pozór, że tylko się publikuje autobiografię kogoś, kto w ten sposób przedstawiany jest jako rzeczywista osoba, ale dopóki ten ktoś nie jest autorem, a więc jedyną osobą odpowiedzialną za kształt książki, będzie to tylko pozór. Nie podpadałyby więc pod nasze kryterium jedynie wypadki mistyfikacji. Są one jednak niezmiernie rzadkie, a ich rzadkość nie wynika wcale z poszanowania cudzego nazwiska lub obawy przed sankcjami. Któż mógłby mi przeszkodzić napisać autobiografię zmyślonej postaci i następnie opublikować ją pod również zmyślonym nazwiskiem tej postaci? Przecież podobnie postąpił Macpherson z dziełami rzekomego Osjana! Zdarza się to rzadko, bo niewielu autorów jest zdolnych do rezygnacji z własnego nazwiska. Świadczy o tym fakt, że nawet mistyfikacja Macphersona trwała krótko, ponieważ znamy jej sprawcę i ponieważ Macpherson nie oparł się pokusie, by w tytule dzieła umieścić swoje nazwisko (jako tłumacza).

Uporawszy się z definicjami można sklasyfikować wchodzące w rachubę wypadki opierając się na dwu kryteriach: relacja nazwiska bohatera do nazwiska autora oraz rodzaj paktu zawarty przez autora. Dla każdego z tych kryteriów możliwe są trzy sytuacje. Bohater: 1) ma inne nazwisko niż autor, 2) nie ma nazwiska, 3) ma to samo nazwisko co autor. Pakt: 1) powieściowy, 2) brak paktu, 3) autobiograficzny. Z dziewięciu teoretycznie dopuszczalnych kombinacji tylko siedem jest możliwych w praktyce. Na mocy definicji wykluczone jest współwystępowanie identyczności nazwisk i paktu powieściowego oraz paktu autobiograficznego z różnymi nazwiskami.