IMG34 (3)

CENTIMANI 60

ranę. którą przypadkowo zadał dobremu centaurowi, ale nic nie mógł poradzić. Chejron tak strasznie cierpiał. że zapragnął zmienić się w istotę śmiertelną, by móc umrzeć (urodził się bowiem nieśmiertelnym). Prometeusz zgodził się wziąć na siebie ciężar jego nieśmiertelności i wtedy Chejron umarł.

Centaury walczyły także przeciw Lapitom. ludowi tesal&kiemu. któremu przewodził — Pejritoos i jego przyjaciel. Tezeusz. Pejritoos zaprosił centaury, które uważały się ra jego krewnych, na uroczystości weselne. Centaury nie były jednak przyzwyczajone do picia wina i szybko się upiły. Jeden z nich Eurytos (lub Eurytion) usiłował zgwałcić Hippodameję. narzeczoną Pejritoo-sa. Wkrótce wywiązała się ogólna walka, która zakończyła się wielkimi stratami z obydwu stron. W końcu Lapitow ie zwyciężyli i zmusili centaury do opuszczenia Tesalii.

Jeden łub kilku centaurów zjawia się jeszcze w opowieściach o porwaniach i tak: Eurytion usiłował porwać Heraklesowi narzeczoną Mnesimachc (— Dck-samenos): — Nessos. przy okazji przeprawy przez rzekę próbował zgwałcić Dejanirę. Istnieje opowieść o centaurach — Hyłąjosie i — Rojkosie usiłujących zgwałcić dziewicę — Atalantę.

Mitologa zna ccntaurydy (kentaurides). samice centaurów, żyjące wraz z nimi w górach.

Na podobieństwo centaurów istniały jeszcze inne istoty o mieszanej budowie na przykład: ichtyocentau-ry, pół ludzie, pół ryby. mb

Pi. F. 2.39 a i schoL: IZ I 262 a i xkL ad 263; Od XXI 295 a i schol.ad303; Schol. m A. R. IU 62; Hya F* 33; 34; 62; Apd. Bibl IIS. 4 a;£> 120 n : D. S. IV 69.4 a;SchoL in E.Pk. 1185; Tbeoc. VU 149 n.; Tael.Cbd n27>;Ox..\/rt \ll210n ; Ad. 17/13; Cali. A Pi. 221;Prop. 1 1.13; S. 7V. pasam. Por. C. Dumćsl. Le ProNIme des Centaura. Paris 1929. i bibliografia: A. Camo>. Le ccmcept mythohgiąuedu Gandkan-a et da Crmtawr, Mus eon 1936. a 99-113.

CENTIMANI - olbrzymy o stu rękach (— Hekaton-chej rowie), mb

CERBER (Kipjtepoę) - „pies Hadesu”, jeden z potworów strzegących królestwa umarłych i broniących wstępu żywym. To on przede wszystkim nie pozwalał nikomu wyjść z Podziemia. Oto wizerunek Cerbera powszechnie podawany: trzy psie głowy, wąż w miejscu ogona, na grzbiecie zjeżone głowy węży. Mówiono niekiedy , że posiadał pięćdziesiąt głów, a nawet sto. Uwiązany byt u wrót Hadesu i napawał przerażeniem dusze tam wchodzące. Jedną z prac nakazanych Heraklesowi przez Eurysteusa było udanie się do Podziemia i wyprowadzenie Cerbera na ziemię. Herakles wtajemniczony wpierw w misteria ełeuzyń-skie wyruszył. Hades zezwolił mu wyprowadzić Cerbera na ziemię pod warunkiem, że ujarzmi go bez użycia broni. Herakles walczył z Cerberem zdany jedynie na siłę własnych rąk, nieomal go udusił, ale ostatecznie dopiął swego. Następnie wywlókł go i doprowadził do Eurysteusa, który na jego widok bardzo się przeraził i kazał Heraklesowi odprowadzić go tam, skąd go przywiódł. Później Orfeusz śpiewem obłaskawił Cerbera.

Uważano Cerbera za syna Echidne i Tyfona. Byt bratem Ortrosa, psa-potwora należącego do Geryona. hydry z Leme i lwa nemejskiego. mb

IL Vm366 ł; Od XI623 Apd. BibL D 5.12; Paw. Ul 18, 3 n.;25.5 ■l;Ho. Jlt311;769n. (uucpinterpolowany)-. Pi.P. 1.31 i schol. adbc : Hor Cmm. 0 13,34; Ov. Afer. Ml 408 n.: Hyg. Fab 30.31; 151. Verg. 4* VI *17 i Sas. md loc.

•CERES - rzymskie imię bogini greckiej Demeter. Ceres całkowicie utożsamiano z Demeter. Jeśli nawet jej imię wskazuje przez swą etymologię, że Ceres była od dawna patronką urodząjów (Ceres wywodzi się z pnia oznaczającego „rosnąć”), czczoną przez Lalynów, to pierwotne bóstwo znikało zupełnie wobec Ceres-Demeter. Opowiadano, że gdy Etruskowie pod wodza Porsenny napadli na młodą republikę rzymską, głód zagrażał miastu. Ząjrzano do ksiąg sybillińskich, zbioru przepowiedni greckich, a wedle tych ksiąg należało wprowadzić w Rzymie kult Dionizosa i Demeter; co też uczyniono. Było to w roku 496 p.n.e. Awentyn stał się miejscem tego kultu. Co dotyczy mitu Ceres, który jest jedynie przetworzeniem mitu Demeter — Demeter. mb

D. H. VI 17 i 94; Tac. Im. II 49; Cic. Pro Balbo 55; O Ccrerach afrykańskich por Carcopino. Aspecis mysiiquesde la Romę paten ne,s. 13 n.: H. Le Bonniec, Le tul te Je Cćrłs i Romę, Paris 1958.

CHALKIOPE (XaXtaÓ7n)) - imię kilku heroin.

1.    Pierwsza, córka Eurypylosa, króla wyspy Kos, ze związku z Heraklesem powiła Tessalosa (tab. 15).

2.    Druga tego imienia, córka króla Kolchidy, Ajetesa, poślubiła Friksosa i miała z nim czworo dzieci: Argosa, Melasa. Frontisa i Kytissorosa (tab. 33).

3.    Trzecia, córka Reksenora (lub Chalkodona 1), poślubiła —■ Ajgeusa. króla Aten. Była jego drugą żoną; pierwszą była Meta, córka Hoplesa. Ponieważ Ajgeus nie miał z nią potomstwa, udał się do Delf. W drodze powrotnej zatrzymał się w Trojzenie i tam spłodził z Ajtrą — Tezeusza. mb

1.    Apd. BiU II 7.8;//. 11676 n. i schol. ad loc.; Plu. Qu. Gr. 58; Hyg. Fab. 254; por. 97. 2. Apd. Bibl. 19.1; Hyg. Fab. 3; 14; A. R. II1140 n. i schol. ad loc.; Tzet. in Lvc. 22. 3. Apd. Bibl. III 15,6; Tzet. in Lyc. 454; Aih. XIII 556 F.

CHALKODON|T| (XaXKtó6tov). 1. Heros z Eubei, syn Abasa, eponima Abantydów, ojciec herosa -» Ele-fenora, uczestnika wojny trojańskiej. Zginął z ręki Amfitriona podczas wyprawy Tebańczyków przeciw Eubejczykom, przedsięwziętej w celu uwolnienia się od płacenia narzuconej im daniny. Pokazywano jego grób niedaleko od Chalkis. Oprócz Elefenora, Chalkodont miał córkę -* Chalkiope. która była drugą żoną Ajgeusa. Wymieniano też innych herosów tego imienia:

2.    Towarzysz Heraklesa w wyprawie przeciw Elidzie.

3.    Jeden z ubiegających się o rękę -» Hippodamei, zabity przez Ojnomaosa.

4.    Wreszcie, obrońca wyspy Kos, podczas napadu -* Heraklesa na -* Eurypylosa. ów Chalkodont zranił Heraklesa, który ocalał tylko dzięki temu, że Zeus uniósł go na czas z pola walki, mb

1.    Apd BM. Ul 10,8; IL II 541; IV 464; Schol. in //. II 536; Eust. in Hom. p. 281.45; Tzeu in Lyc. 1034; Paus. Vin 15.6-7; IX 17. 3; 19, 3. 2. Paus. VIII 15.6. 3. Paus. VI21.7. 4. Apd. BibL II7.1; Plu. Qu. Gr. 58.

CHALKON (XaXnov). 1. Heros pochodzący z Kypa-rissos, w paśmie górskim Parnasu. Wyrocznia poradziła Nestorowi, aby go uczynił doradcą i woźnicą swego syna Aniilochosa. Podczas walki Achillesa z królową Amazonek, Pentesileją, Chalkon zakochany w niej, ruszył jej na pomoc. Achilles zabił go, a jego trupa Grecy powiesili na krzyżu, z zemsty za zdradę.

2.    Inny Chalkon był synem Metiona (— Abas 1.). mb

CHARIKLO (XapucXd>) — 1. Córka Apollona (wedle innych Okeanosa). Poślubiła centaura Chejrona. Wychowała Jazona i Achillesa.

2.    Inna Chariklo, córka Kychreusa, króla Salaminy, zamężna za Skironem, królem Megary, miała córkę Endeis, która zaślubiła Ajakosa.

3.    Wreszcie wymieniano nimfę tego imienia, matkę wieszczka Tejresjasa. Owa Chariklo była jedną z ulubionych towarzyszek Ateny, której bogini pozwalała często wsiadać na swój wóz. Pewnego dnia, gdy obie boginie kąpały się w źródle Hippokrene, na górze Helikon, -» Tejresjas, który polował w sąsiedztwie, zbliżył się do źródła i zobaczył Atenę nagą. Natychmiast bogini oślepiła go. A gdy Chariklo wyrzucała bogini okrucieństwo wobec jej syna, Atena wyjaśniła, że każdy śmiertelny, który ujrzy nieśmiertelnego bez jego przyzwolenia, musi utracić wzrok. Jednak, aby ją pocieszyć, obsypała Tejresjasa cudownymi darami. Dała mu wpierw laskę dereniową, dzięki której mógł się poruszać, tak jakby widział; następnie „oczyściła” jego uszy, że nawet rozumiał mowę ptaków. Tak to otrzymał Tejresjas zdolność wieszczenia. Ponadto przyrzekła mu, że po śmierci zachowa w Hadesie wszystkie swoje umiejętności, a szczególnie dar wieszczenia, mb

l.Pi.P. 4.181 i schol.; A.R. ISSI i schol.; IV 813; Ow.Met. II636: 2. Plu. Thes. 10. 3. Apd. Bibl. III 6, 7; Cali. h. law Min. 37 n.

CHARILA (XapfXa) - sierotka, która żyła niegdyś w Delfach. W czasie głodu spowodowanego suszą Charila poszła prosić o jałmużnę, o garstkę zboża u drzwi królewskich. Ale król, zamiast spełnić jej prośbę, brutalnie odepchnął ją kopnięciem w twarz. Zrozpaczona Charila powiesiła się. Wtedy posucha się wzmogła. Zapytana wyrocznia odrzekła, ze dla zażegnania klęski posuchy trzeba odpokutować śmierć Charili. I tak co dziesięć lat obchodzono w Delfach święto pokutne, w czasie którego rozdawano zboże, a lalkę nazwaną Charila, z szyją owiniętą sitowiem, niesiono w procesji i grzebano w grobie wykopanym w górach. mb

Plu. Qu. Gr. 12.

I. Euit. in Horo, p. 1697, 54. 2. — Abat I.

CHAON(Xd(ov) - heros-eponim Chaonii, krainy w Epirze. Był bratem (lub przyjacielem) -* Hclcnosa i wraz z nim udał się do Neoptolenta, Helenos po śmierci Neoptolema został królem Epiru, a gdy Chaon zginął przypadkowo na polowaniu, Helenos dla upamiętnienia go, nadał jego imię części swego królestwa. Według innej wersji Chaon poświęcił się dla swoich rodaków i oddał się jako dobrowolna ofiara dla przebłagania bogów podczas panującej zarazy, mb

Serv. in Verg. Aen. Ili 297; 334; 333.

CHAOS (Xóoę) - uosobienie Próżni pierwotnej, poprzedzającej stworzenie, w czasach gdy Porządek nie został jeszcze narzucony żywiołom świata. Z Chaosu zrodził się Erebos i Noc (Nyks), następnie Dzień (Hemera) i Eter. Niekiedy, wprost przeciwnie, czyniono z Chaosu syna Czasu (Chronosa) i brata Eteru, mb

Hes. Th. 116 n.; PI. Smp. 178 b; Verg. Georg. IV 347;Ov. Met. 17; Hyg. Fab. praef.

CHARON (Xdptiiv) - duch świata podziemnego. Miał obowiązek przeprawiać dusze poprzez bagna Acherontu, na drugi brzeg rzeki zmarłych. Zmarli musieli mu dawać obola jako zapłatę. Dlatego było w zwyczaju umieszczać monetę w ustach zmarłego, w chwili gdy go grzebano. Przedstawiano Charona jako szpetnego starca ze szczeciniastą siwą brodą, nosił płaszcz cały w łachmanach i okrągły kapelusz. Sterował łodzią żałobną, ale sam nie wiosłował. To iuż należało do obowiązku dusz. Charon zachowywał się wyniośle i brutalnie wobec dusz, jak prawdziwy sługus. Gdy Herakles schodził do Podziemia i zmuszał Charona, aby przewiózł po w swej łodzi do władców Podziemia, a ten się wzbraniał, Herakles chwycił bosak przewoźnika i zbił go tak dotkliwie, że ten musiał wreszcie go usłuchać. Zresztą Charon został później ukarany za to, że pozwolił żyjącemu wtargnąć do świata zmarłych, i musiał spędzić cały rok zakuły w łańcuchy.

Na malowidłach znajdujących się w grobach etruskich widać Charona jako skrzydlatego demona, z wężami we włosach, trzymającego w ręce potężny młot. Nasuwa to przypuszczenie, że Charon etruski był w istocie „demonem śmierci”, tym, który zabija umierającego i wlecze go do podziemia, mb.

Veig. Aen. VI299 i Serv. ad loc.', VI332; Eu»t. in Horn. XVI34; D.S. 1 92; 96; Paus. X 28,2; Ar. Ra. 182 n.. Lyt 606; PI 278. Por. F. De Ruyt. Charun, dkmon etnuąue de la Mori, Bnuciłeś 1934.

CHAROPS (Xdpoy) - Trak, który przestrzegł Dionizosa przed -» Lykurgiem, który żywił wobec niego złe zamiary. W nagrodę po ukaraniu Lykurga Dionizos osadził Charopsa na tronie Tracji i wtajemniczył go w swe misteria. Charops był ojcem Ojagra i wobec tego dziadkiem Orfeusza. Przekazał swoim potomkom znajomość kultu dionizyjskiego. mb

D. s. ni 63.

CHARYBDA (Xópu|35ię) - potwór żyjący niegdyś na skale wznoszącej się blisko Messyny, nad cieśniną dzielącą Italię od Sycylii. Była córką Ziemi i Posejdona. Jeszcze jako człowiek, była wielkim żarłokiem. Gdy Herakles przybył w te strony, pędząc stada Geryona, Charybda ukradła mu część zwierząt i pożarła je. Zeus ukarał ją rażąc piorunem i strącając do morza zmienioną w potwora. Charybda wchłaniała trzy razy dziennie olbrzymie ilości wody morskiej, wciągając do gardzieli wszystko, co pływało po morzu. Połykała więc okręty, które znajdowały się w tych stronach. Potem wypluwała wodę wpierw wchłoniętą. Gdy — Odyseusz przebywał Cieśninę Messyńską po raz pierwszy, wymknął się potworowi, ale po rozbiciu okrętu w następstwie świętokradztwa popełnionego na wołach boga Słońca został porwany wraz z masztem swego zatopionego okrętu przez wir Charybdy. Potrafił jednak zręcznie uchwycić się pnia figowca rosnącego u wejścia do groty, gdzie ukrywał się potwór. Potem, gdy Charybda wypluła maszt, Odyseusz uchwycił się go i wyruszył w dalszą podróż.

Na odległość strzału z luku od Charybdy, z drugiej strony cieśniny czyhał na żeglarzy inny potwór — Skylla. mb

Od XII73 a; 104 a; 234 n.; 430 «.; A.R. IV 789; 823 i schol. ad tac; 923; Apd. BibL 19,25; Ep. VII23 a.; Hyg. Fab. 125; 199; Sen. in Vcn. Aen. U 420; Tac in Lyc. 45; 743; 818; Ov. Met VU 63; Vei». Aen. Ul 418 a-i 533 n.; Su. VI 268. Por. Bfrard, Sańgmions d'VHste; T. IV. i