IMG53 (4)

ARISTAJOS 42

ARISTAJOS 42

okrętu, którym płynął z powrotem, uknuli spisek, aby go zabić i zdobyć jego pieniądze. Wówczas ukazał mu się we śnie Apołłon. przebrany w kostium kitaroda (grającego na cytrze), ostrzegł go przed nieprzyjaciółmi oraz obiecał swą pomoc. Gdy Ariona napadli spiskowca . poprosił ich. aby pozwolili mu jeszcze raz zaśpiewać. Zgodzili się na to. Na dźwięk jego głosu nadpłynęły delfiny, ulubione przez Apollona. Wówczas Arion ufając bogu skoczył do morza. Jeden z delfinów chwycił go i zaniósł na swoich plecach aż do przylądka Tajna-ron. Już na lądzie muzyk ofiarował Apołłonowi wotum i udał się do Koryntu, gdzie opowiedział tyranowi swoją historię. Tymczasem okręt wiozący zamachowców wrócił do Koryntu. Periander zapytał żeglarzy, gdzie jest Arion. Odpowiedziano mu, że Arion umarł po drodze. Arion wówczas ukazał się i spiskowcy’ zostali ukrzyżowani łub też. według innych wersji, wbici na pal. Apołłon na pamiątkę tej przygody przemienił lirę Ariona oraz delfina, który się ulitował nad Arionem, w gwiazdozbiory, os

Sen.mVet$.£eŁ V^rni 55:Ov.Fast. II79 a; Hyg. Astr. II17: Fab. 194; Scfcoi. ■ AnL. p. 165 (Br.); por. HdL 1 24.

ARISTAJOS fApioraioę) - syn nimfy Kyrene, córki króla Lapitów, Hypseusa. Hypseus natomiast był synem najady Kreusy i tesal&kiego boga-rzeki Penejosa (tab. 23). Raz, gdy — Kyrene polowała w dolinie Pelio-nu. Apołłon ujrzał ją i porwał na swym złotym rydwanie aż do Libii. Tam urodziła mu syna Aristajosa. Gdy dziecko się urodziło, Apołłon oddał je w opiekę prababce, Gai (Kreusa była córką Gai i Posejdona), oraz boginiom Pór Roku (Horom). Według innej tradycji Aristajosa wychowywał centaur Chęjron. Potem kształcenia Aristajosa dokończyły muzy, ucząc go sztuki lekarskiej i wróżenia. Powierzyły mu one opiekę nad swymi stadami owiec, które pasły się na równinie Ftyi w Tesalii. Nimfy nauczyły go również mleczarstwa oraz hodowli pszczół, a także uprawy winnej latorośli. Z kolei Aristajos nauczył ludzi tego, czego jego samego nauczyły boginie.

Poślubił córkę Kadmosa, Autonoe. która urodziła mu syna Aktajona. Przypisuje się mu również całą serię wynalazków dotyczących łowiectwa, zwłaszcza stosowanie sideł i sieci. Podobnie jak Aristajos, -* Aktajon również był myśliwym, co w końcu stało się przyczyną jego zguby.

Wergiliusz opowiada, jak pewnego dnia Aristajos ścigał nad rzeką Eurydykę, żonę Orfeusza. Eurydykę w czasie ucieczki ukąsił wąż, od czego umarta. Śmierć ta ściągnęła na Aristajosa gniew bogów, którzy go ukarali, zsyłając chorobę na jego pszczoły. Zrozpaczony Aristajos wezwał na pomoc swą matkę, nimfę Kyrene, która mieszkała w kryształowym pałacu pod wodami Pene-josu. Dopuszczony do niej otrzymał od matki cenne rady. Powiedziała mu, że jedynie bóg morski Proteus potrafiłby mu wyjaśnić przyczynę nieszczęścia, które go dotknęło. Aristajos udał się, aby zapytać Proteusa. i zaskoczył go, gdy ten odpoczywał na skale, pośród stada fok, których pilnował Posejdonowi. Korzystając z tego, że Proteus spał, Aristajos związał go łańcuchami i zmusił w ten sposób do odpowiedzi, gdyż Proteus nie lubił, gdy go pytano. Wyjawił Aristajosowi, że bogowie ukarali go z powodu śmierci Eurydyki, oraz poradził mu, w jaki sposób ma się postarać o nowe roje.

Opowiadają również, że Aristajos uczestniczył na czele armii arkadyjskiej u boku Dionizosa w zdobyciu

Indii. W czasie zarazy, która spustoszyła Cyklady, w okresie, gdy gwiazda Syriusz przynosi najgorętsze dni roku, mieszkańcy wysp zwrócili się do Aristajosa z prośbą, aby zaradził tej pladze. Na rozkaz swego ojca Aristajos zgodził się przyjść z pomocą tym nieszczęśnikom i osiedlił się na Keos. Tam wzniósł wielki ołtarz poświęcony Zeusowi i codziennie w górach składał ofiary Syriuszowi i Zeusowi. Zeus wzruszony jego modłami zesłał wiatry etezyjsłde, które odświeżyły atmosferę i wypędziły złe powietrze. Odtąd, rokrocznie, w ciepłej porze roku, wiatr ten zrywa się i oczyszcza powietrze nad Cykladami.

Czczono Aristajosa w Arkadii, gdzie wprowadził pszczelarstwo. Czczono go w Libii, w kraju Kyrene, gdzie, jak powiadają, towarzyszył swej matce i zasadził drogocenną roślinę zwaną silphium, która służyła jako lekarstwo i jako przyprawa, os

Paus. VIII2.4; X 17.3-5; 30.5;Nona V229 a; XIII300n.; A. R. D 500n. i schol.;Het Th. 977;Ov.Pont IV2.9; Veig. Georg. IV317 n.;Cic. Drr. I 57. Por. C. Opheim, er. Iowa Stud. in Class Philol. IV 1936. ■

ARISTEAS ( Apurrćaę) - poeta z Prokonnesos, heros na wpół mityczny, na wpół historyczny, zmarł w warsztacie fołuszniczym. Gdy przyjaciele jego przybyli po ciało, zniknęło ono i nie można było go odnaleźć. Tego samego dnia, przybywający do miasta wędrowcy opowiadali, że spotkali po drodze Aristeasa, który udawał się w kierunku Kyzikos. Pojawiał się w różnym czasie i w różnych miejscach. Siedem łat później Aristeas powrócił i napisał swój poemat Arimaspeja. W ciągu tych siedmiu lat towarzyszył on Apołłonowi w tajemniczym kraju Hyperborejczyków. Po napisaniu poematu ponownie znikł, os

Phi. Rom. 28; por. HdL IV 13 a

ARISTODEMOS ('ApiaróÓTijioę) - jeden z Herakli-dów; jest synem Aristomachosa, prawnuka Heraklesa (tab. 16). Braćmi jego są Temenos i Kresfontes, zdobywcy Peloponezu. Gdy szykowano flotę i armię do tej zdobywczej wyprawy, Aristodemos, który znajdował się wraz z bratem w Naupaktos, został ugodzony piorunem na polecenie Apollona, który chciał go w ten sposób ukarać za to, że nie poradził się wyroczni delfickięj. Inna tradycja podaje, że został zabity przez synów Pyladesa i Elektry, Medona i Strofiosa. Wreszcie Lakończycy zapewniają, że nie został zabity, lecz uczestniczył w wyprawie wraz ze swymi braćmi. W udziale przypadła mu Lakonia i tu panował, a po śmierci pozostawił tron w spadku swym dwóm synom, Eurystenesowi i Proklesowi, których miał z Argią. córką Autesiona ( -» Teras, -»tab. 37). os

Apd. BibL II 8. 2; Paus. D 18. 7; ID I. 5; IV 3, 4; HdL VI 52; IV 147; - Prokles.

ARKAS CApKÓc)-syn Zeusa i nimfy łowczyni, towarzyszki Artemidy, Kallisto. Inna wersja podaje, że ojcem jego był bóg Pan. Gdy Kallisto, kochanka Zeusa, umarła lub też, według wersji bardziej rozpowszechnionej, została przemieniona w niedźwiedzicę, Zeus powierzył dziecko na wychowanie Mai, matce Hermesa. Ze strony matki Arkas był wnukiem króla Lykaona, który panował w kraju zwanym później Arkadią. Pewnego dnia Lykaon, aby wypróbować zdolność jasnowidzenia Zeusa, podał mu ciało małego Ar kasa przyrządzone i gotowe do jedzenia. Zeus jednak nie dał

się oszukać. Wywiódł stół i uderzył piorunem w dom Lykaona. Król przemienił się w wilka. Zeus złożył z powrotem członki Ar kasa i przywiódł mu żyde.

Gdy Arkas dorósł, spotkał raz na polowaniu swą matkę pod postacią niędźwiedzicy. Ruszył za nią w pościg. Zwierzę schroniło się w świątyni Zeusa „Lykyj-s ki ego". Arkas wtargnął za nim w obręb świętego okręgu. Tymczasem prawo tego kraju skazywało na karę śmierci każdego, ktokolwiek w ten sposób wtargnie do świątyni. Ale Zeus zlitował się nad nimi i, aby ochronić ich przed karą śmierci, przemienił ich oboje w konstelacje: Niedźwiedzicę i jej Strażnika (Aikturus).

Arkas sprawował władzę na Peloponezie nad Pelaz-gami, którzy nazwani zostali od niego Arkadyjczykaml Przejął on rządy po synu Lykaona, Nyktimosie. Nauczył swój lud uprawy zboża, sztuki, której on sam nauczył się do Triptolemosa. a także wypieku Chleba i przędzenia wdny. Poślubił córkę Amyklasa, Leanejrę (tab. 6, — Krokon). Miał z nią dwóch synów Elatosa i Afidasa (-* Chrysopeleja). Z nimfą Era to miał trzeciego syna Azana. Pomiędzy tych trzech synów podzielił Arkadię (tab. 9). os

Apd. BibL m 8,2; 9,1; Hyg. Fab. 224; Astr. II4; Ov. Met II496 n.; Fast.U183n.;Nonn.XIIl295iuPaus. VIII4.1 o.;9.3n.:36,8;X9,Sil; EraL L

ARTEMIDA fAprenię) - identyfikowana w Rzymie z Dianą italską i łacińską. Jakkolwiek niektóre przekazy przedstawiają ją jako córkę Demeter. najczęściej jest ona uważana za bliźniaczą siostrę Apollona i, tak jak on, za córkę Latony i Zeusa. Artemida urodziła się na Delos jako pierwsze z dwojga dzieci i natychmiast po urodzeniu pomagała swej matce w wydaniu na świat brata (-* Apollon). Artemida pozostała dziewicą, wiecznie młodą, typem dzikiej młodej dziewczyny, zajętej wyłącznie łowami. Podobnie jak jej brat jest ona uzbrojona w łuk. Używa go przeciw jeleniom, które ściga w biegu, a także przeciwko ludziom. To ona zsyła na kobiety, które umierają przy porodzie, chorobę, która je uśmierca. Jej strzałom przypisuje się nagłe zgony, zwłaszcza te, którym nie towarzyszy żadne cierpienie. Jest mściwa i wiele było ofiar jej gniewu. Jednym z jej pierwszych czynów, którego dokonała wraz z bratem, było zabicie dzieci Niobe. Podczas gdy Apollon zabijał kolejno sześciu synów -»Niobe w czasie polowania na Kitajronie, Artemida zabiła sześć córek, które pozostały w domu. Czyn ten podyktowany był miłością obu bóstw do ich matki, którą Niobe znieważyła. Podobnie także w obronie Latony tych dwoje dzieci, ledwo co narodzonych, zabiło smoka, który je napadł ( -► Apollon). Również broniąc swej matki zaatakowali i uśmiercili -* Tityosa, który usiłował zgwałcić Latonę.

Artemida brała udział w walce przeciw gigantom. Przeciwnikiem jej był gigant Gration, którego zabiła z pomocą Heraklesa. Ona również spowodowała zagładę dwóch innych potworów -» Aloadów. Przypisuje jej się też śmierć Bufagosa (Pożeracza Byków) w Arkadii.

Wśród ofiar Artemidy występuje jeszcze Orion, myśliwy olbrzym. Istnieją różne wersje na temat motywn, który popchnął Artemidę do zabicia Oriona: raz Orion zasłużył na gniew bogini za to, że wyzwał ją do zmierzenia się w rzucie,a raz znów za to, jak się podaje, że usiłował porwać jedną z jej towarzyszek, Opis, którą Artemida sprowadziła z kraju Hyperborejczyków. Raz wreszcie powiada się, że Orion usiłował zgwałcić samą

Artemidę. Nasłała na niego skorpiona, który go ukąsił i zabił. Inny myśliwy, -» A kia jon. syn Aristajosa, poniósł śmierć również na skutek gniewu Artemidy. To ona także jest sprawczynią łowów kalydońskich, które miały spowodować śmierć — Meleagra myśliwego. A to dlatego, że Ojneus, gdy ofiarowywał pierwsze zbiory wszystkim bóstwom, zapomniał złożyć ofiarę Artemidzie i ta zesłała na jego kraj olbrzymiego dzika. Wreszcie jedna z wersji mitu o -» Kallisto, przypisuje Artemidzie zabicie tej młodej kobiety. Artemida albo na życzenie Hery, albo też, aby ukarać ją za to, że dała się uwieść Zeusowi, zabiła Kallisto swą strzałą, kiedy Kallisto została przemieniona w niedźwiedzicę. Wszystkie te przekazy są opowieściami myśliwskimi, które przedstawiają ją jako dziką boginię lasów i gór, otaczaną zazwyczaj przez dzikiego zwierza.

Jeden z epizodów prac Heraklesa opowiada o tym, jak heros otrzymał od Eurysteusa polecenie zdobycia poświęconego Artemidzie jelenia o złotych rogach. Herakles nie chcąc ani zabić, ani ranić tego świętego zwierzęcia, ścigał je przez cały rok. W końcu, znużony zabił je. Natychmiast Artemida i Apollon zjawili się u niego żądając rozrachunku. Herosowi udało się bóstwa ułagodzić przerzucając odpowiedzialność za to polowanie na Eurysteusa ( -* Herakles). Podobny wątek występuje w historii o Ifigenii: gniew bogini wobec tej rodziny trwał od dawna ( -* Atreus), ale został na nowo wzbudzony przez Agamemnona. Agamemnon. gdy w Auli-dzie oczekiwał sprzyjających wiatrów, aby móc wyruszyć na Troję, na zorganizowanym wówczas polowaniu zabił jelenia i wykrzyknął wtedy nieszczęsne słowa: „Sama Artemida nie potrafiłaby go tak zabić!" Artemida zesłała wówczas ciszę morską, która zatrzymała całą flotę; a wieszczek Tejrezjasz wyjawił przyczynę tego nieszczęsnego zdarzenia, dodając, że jedynym środkiem na to jest złożenie w ofierze Artemidzie dziewicy Ifigenii, córki królewskiej. Lecz Artemida nie przyjęła tej ofiary. W ostatniej chwili podstawiła zamiast dziewczyny łanię, a dziewczynę porwała i przeniosła do Taurydy (Krym) jako kapłankę kultu, który oddawano Artemidzie w tym odległym kraju.

Artemida była czczona we wszystkich górzystych, dzikich krajach Grecji: w Arkadii i w krainie Sparty, w Lakonii, na górze Tajget, w Elidzie itd. Najbardziej znana w świecie greckim jej świątynia była w Efezie, gdzie Artemidę identyfikowano z bardzo starą azjatycką boginią płodności.

Już starożytni tłumaczyli postać Artemidy jako personifikację Księżyca, który błądzi w górach. Bral jej Apollon był .także zazwyczaj uważany za uosobienie Słońca. Pewne jest, że nie wszystkie kulty Artemidy są kultami księżycowymi i że w panteonie helleńskim bogini ta zajęła miejsce Pani Zwierząt, wyobrażanej na kreteńskich pomnikach sakralnych. Przejęła ona też kulty barbarzyńskie, takie jak kult na Taurydzie, charakteryzujący się ofiarami ludzkimi ( — Amfiste-nes).

Uważano Artemidę za patronkę Amazonek, które jak ona były wojowniczkami i łowczyniami oraz jak ona były niezależne od jarzma mężczyzny. Na temat związków Artemidy z czamoksięstwem — Hekate. os

IL XXI470-507; Hes. 7% 918; A/fan. AiojL; Apd. AM 14.1;6,2;7, 4; 8,2; 9,15; O 5.3; 014.4; 5.6; 8. 2 etc.; Od. V123 n.; IW vm 27.17 etc.; E. I7)IAi Cafl. Lin Dian. For. LR. Faraell, Tbe Cula of tbe Greek States, II, Oxiord 1896, s. 425 n.; Ch. PtcauJ, Epbese er Claros,Pańs 192% L Chi rasa, Mm e cala arcaici di Artemis—, Tdcste 1964.