L1br21 1

•WF

ZIEMIE POWRACAJĄCE

OBRAZ GEOGRAFICZNO-GOSPODARCZY

1.

Pomorze Wschodnie (Prusy Wschodnie)

Gdańsk

L 1 br

OD WYDAWCÓW

Jeżeli prawdą jest, że terytorium państwa fest bazą życiową narodu, warunkującą w wysokim stopniu jego rozwój lub upadek — to problem granic jest niewątpliwie problemem centralnym naszego zwycięstwa w tej wojnie. W miarę jak z konfliktu polsko - niemieckiego rozwijała się druga wojna światowa stawać się zaczęła jasną dla każdego epokowość tej wojny, świadomość że rozstrzygnięcia, które ona przyniesie nie mogą być rozstrzygnięciami połowicznymi i małodusznymi. Publicystyka polska podjęła dlatego poważny wysiłek nad sformułowaniem polskich celów tej wojny, poświęcając dużo uwagi problemowi granic.

Siłą rzeczy w rozważaniu przyszłych granic Polski wysunęło się zagadnienie naszej granicy zachodniej. Właśnie bowiem jeżeli o nią chodzi — to każdy dostrzec musi że wojna obecna stanowi jedyną być może na setki lat okazję do ostatecznego załatwienia tej sprawy zgodnie z interesem Polski. Od tego jak zostanie ten problem rozwiązany zależeć będzie nasze stanowisko wobec Niemiec, nasza pozycja w Europie, a w konsekwencji od tego zależy pokój Europy i świata — jak to właśnie wojna obecna wykazuje.

Wojna obecna kończąc nasze tysiącletnie zmagania z Niemcami winna dać nam w ręce punkty należne zwycięzcy; wracając na ziemie na których wchodziliśmy w historię, winniśmy tam mieć zabezpieczone władanie. I to winno być przesłanką zasadniczą naszego programu granicy zachodniej.

Taki program, jednolity, logiczny, uargumentowany już powstał. W szeregu różnych ośrodków politycznych sprecyzowano wyraźnie nasze postulaty terytorialne na zachodzie: inkorporacja Prus Wschodnich oraz granica zachodnia na linii Odry i Nissy Łużyckiej. Za postulatami tymi stoi już dzisiaj zwarta opinia wszystkich zdrowo myślących elementów w narodzie polskim.

Rodząca się w pewnym okresie antynomia dwóch „orientacji": zachodniej i wschodniej okazała się na szczęście pozorną. „Orientujący Bię na zachód" nie przestawali wcale myśleć o problemach naszych ziem wschodnich, a „orientujący się na wschód" doceniali wagę i znaczenie linii Odry i Nissy Łużyckiej.

Społeczeństwo polskie zdaje sobie już dzisiaj sprawę, że ekspansja nasza idąca w obu tych kierunkach i wschodnim i zachodnim grozi nam rozbiciem sił, rozpłynięciem się na bezkresnych przestrzeniach. Panujta ono o podstawowych zasadach strategii nietylko wojskowej ale i politycznej: o koncentracji sił i wyborze punktu uderzenia. Tylko w mocnym oparciu się o naszą bazę operacyjną i punkt wyjściowy naszego marszu na wschód — o zachodnie, macierzyste ziemie Polski, w powrocie na nie, widzimy możliwość odrodzenia się naszej polityki

ekspansji, jako następnego etapu naszych dziejów. W tym tkwi synteza obu „orientacji”: w kolejności zadaó.

Powrót na macierzyste ziemie Polski — musi stać się mitem nowej Polski, dogmatem życia polskiego, wyzwalającym twórczą energię wchodzącego w życie pokolenia walki i heroizmu. Jest on bowiem bramą, która prowadzi nas z ciasnego podwórka małych spraw na drogi wielkości. Jest i czymś więcej: problemem „być albo nie być" Polski,

Ten powrót nie będzie jednak łatwy i prosty. Realizm nie pozwala nam zamykać oczu na istniejące trudności i przeszkody, zarówno na terenie międzynarodowym, jak i przechodzące z niemieckiej siły, a naszych braków i naszego nieprzygotowania.

To też kiedy polski program graniczny wyszedł już z niemowlęcego okresu sloganów i frazesów w rodzaju „Polska od morza do morza" i przybiera realną formę projektów linii granicznej, ■'iedy publicystyka polska przekonała już społeczeństwo o tym, że jedno jest tylko najlepsze rozwiązanie, wydaje nam się, że czas będzie przejść do następnego okresu: do przygotowania objęcia tych ziem. Musi być ono przemyślane, planowe i zorganizowane, aby było skuteczne. Ludzie, którzy tam pójdą, zarówno jako członkowie okupacyjnej polskiej siły zbrojnej, aparatu administracyjnego czy gospodarczego muszą te tereny już dziś, w tych rozmiarach w jakich to się da, poznać i przeżyć.

I w tym właśnie tkwi cel niniejszego cyklu: „Ziemie pwracające — obraz geograficzno-gospodarczy". Uboga i nieznana lub niedostępna jest literatura polska dotycząca tych ziem. Liczniejsza lecz niemniej niedostępna jest literatura niemiecka. Poza fachowcami i ludźmi specjalnie się tymi zagadnieniami interesującymi nie zna jej szersza publiczność.

Cykl niniejszy jest właśnie próbą udostępnienia ich społeczeństwu, zwięzłym zarysem geograficzno-gospodarczym, ułatwiającym poznanie z bliska tych ziem, wydanym tak, jak na to obecne warunki wydawnicze pozwoliły.

Cykl zawierać będzie trzy monografie:

1.    Pomorze Wschodnie (Prusy Wschodnie), Gdańsk

2.    Pomorze Zachodnie, Pogranicze, Przyodrze

3.    Śląsk Opolski, Śląsk Dolny.

Wyjaśnienie winni jesteśmy jeśli chodzi o nazwę Pomorza Wschodniego, proponowaną dla’ Prus Wschodnich. W nazwie Prusy Wschodnie nie mającej właściwie historycznego uzasadnienia znajduje swój wyraz związek te) ziemi z Niemcami. Ta tradycja tego związku dźwięczeć będzie stale w nazwie Prusy Wschodnie. Trzeba ją przerwać. Innej nazwy historycznej dla całego tego terenu znaleźć nie można. Wobec tego przez analogię do Pomorza Zach. proponujemy nazwę Pomorza Wschodniego. Pomorze dawne polskie może nazywać się Środkowym, Gdańskim lub Nadwiślańskim. W ten sposób powiążemy w jedną całośc jedną nazwą Wszystkie nasze tereny nadbałtyckie, ziemie naszego nowego, pobliskiego Wielkiego Pomorza.

Oddając pierwszy tomik cyklu w ręce czytelnika pragniemy, by stał się on wkładem konkretnym w nadawanie kolorów życia noszonej dziś w umysłach i w sercach naszych wizji nowej Polski.

Wrzesień 1942.

Spis treści,

A. PRZEGLĄD OGÓLNY

I.    POŁOŻENIE GEOGRAFICZNE

II.    WIELKOŚĆ I PODZIAŁ

1.    Powierzchnia — podział administracyjny

2.    Podział historyczny

3.    Jednostki geograficzne

III.    BUDOWA GEOGRAFICZNA I UKSZTAŁTOWANIE POW.

1.    Charakter geologiczny

2.    Rzezba

IV. WODY

V.    KLIMAT

VI.    GLEBY

VII.    LUDNOŚĆ

1.    Liczba ludności i gęstość zaludnienia

2.    Stosunki etniczne i wyznaniowe

3.    Przyrost naturalny i rzeczywisty

4.    Struktura zawodowa i społeczna

VIII.    ROZWÓJ OSADNICTWA

1.    Okres przedkrzyżacki

2.    Osadnictwo krzyżackie

3.    Czasy późniejsze'

4.    Odrębność Warmii, Mazurów i ziem wschodnich

IX. OBRAZ SPOŁECZNO-GOSPODARCZY WSI

1.    Użytkowanie ziemi

2.    Struktura gospodarstw rolnych

3.    Przegląd najważniejszych upraw

4.    Hodowla

5.    Produkcja rolniczo-hodowlana

6,    Oblicze krajobrazowe wsi •

X. KOMUNIKACJA

1.    Koleje

2.    Drogi bile

3.    Drogi wodne

XI. PRZEMYSŁ

1.    Przemysł oparty na surowcach miejscowych

2.    Przemysł wywołany przez komunikację i materiał ludzki

XII. MIASTA

1.    Liczba, wielkość i rozmieszczenie

2.    Podstawy bytu

3.    Oblicze miast

B. PRZEGLĄD KRAIN

I. OBSZAR ZACHODNI

1.    Nizina Nadwiślańska

2.    Delta

3.    Wzgórza Elbląskie

4.    Wysoczyzna zachodnia (Oberland)

II.    WARMIA

III.    MAZURY    •

IV.    RÓWNINA PÓŁNOCNA

V. DELTA NIEMNA

VI.    WIELKIE ZASTOISKO 1 DOLINA PREGOŁY

VII.    SAMBIA I KRÓLEWIEC

VIII. ZALEWY I MIERZEJE

1.    Zalew Kuroński i mierzeja

2.    Zalew i mierzeja Wiślana SPIS MIAST BIBLJOGRAFJA

A. PRZEGLĄD OGÓL N_ Y

I. Położenie geograficzne

Dwie są najistotniejsze cechy położenia geograficznego Pomorza Wschodniego: l-o pomostowość i 2-o sytuacja nadmorska.

Kraina ta zajmu|e nowiem część polskiego pomcstu — ostatni >go ku wschodowi Europy przewężenia kontynentu, gdzie skraca się odległość między morzami, Czarnym i Bałtyckim. Jest to północno-wschodnia część tego pomostu przylegająca bezpośrednio do morza.

Stosunek obszaru P. W. do dróg woduych użytkowanych lub nadających się do użytkowania w- przyszłości charakteryzuje w dalszym ciągu położenie geograficzne krainy.

Ni- peryferiach P. W. przebiegają dwie wielkie arterie wodne, Wisła i Niemen. Prawie zaś środek ich przecina droga wodna mazurska. Łączą się one z Bałtykiem za pośrednictwem Pregoły, a łatwo można je powiązać z systemami Wisły i Dniepru.

Wymienione cechy położenia geograficznego P. W. mają poważne następstwa dla sytuacji handlowej i komunikacyjnej obszaru. Zarówno w sensie handlowym jak i komunikacyjnym P. W. jest naturalnym pośrednikiem między krajami Bałtyckimi i zachodem, między obszarami Czarnomorskimi i Bałtykiem (zob. mapę 1). oraz posiada przez naturę uwarunkowane możliwości pośredniczenia między wschodnią i środkową Polską a Bałtykiem i Skandynawią.

Pod względem politycznym położenie P. W, jest dość osobliwe. Stanowi ono enklawę — również i pod względem etnograficznym — niemiecką wśród terytorium polskiego. Nienaturalność tego stanu rzeczy wynika już na pierwszy rzut oka wobec pojmowania Państwa Polskiego, jako tworu politycznego, wyrosłego i rozwijającego się na większej części pomostu bałtycko-czarnomorskiego. Dotychczasowa sytuacja polityczna P. W. rzuca cień na wartości wynikające z jego położenia geograficznego. Warunki polityczne nie pozwalają krainie tej spełniać |ej funkcji komunikacyjnych i handlowych w europejskiej czy nawet światowej skali, One też równocześnie krępują handel i komunikację bliższego poi: kiego zaplecza. Nawet ekonomiści niemieccy stwierdzają, że położenie ] . W. na tle światowym jest świetne, natomiast rozważane w skali niemieckie! sta|e się w wysokim stopniu niekorzystne. Trudno o lepszy przykład marnowania rych wartości, które wynikają z sytuacji geograficznej.

II. Wielkość i podział

1. Powierzchnia — podział administracyjny.

P. W. za|muje powierzchnię 36,999 kmk, Jest więc większe nawet od naszych najrozleglejszych województw (woj. poleskie — 36.668 kmkw.^ wołyńskie — 35.754 kmkw, białostockie 32.441 kmkw). Dzieli się (zob. mapę 2) na 4 regencje (Regierungsbezirk): Królewiecką (13.146 kmkw), -Olsztyńską (11.520 kmkw), Gąbińską (9,400 kmkw) i Kwidzyńską (2.926 kmkw).

Regencje dzielą się na powiaty (Kreis). Według spisu 1939 r. P.W. posiadało 41 powiatów, w czym 5 grodzkich. Oto podział administracyjny Pomorza Wschodniego według ostatnich danych:

Reg. Królewiecka		. Reg, Olsztyńska,		Reg.	Gąbińską.
1.	pow. Bartenstein	14.	pow. Allenstein	24. pow. Angerap^1 ^2)
2.	„ Brunsberg	15.	„ Johannisburg	25.	„ Angerburg
3.	„ Gcrdauen	16.	„ Lótzen	26.	„ Ebenrode^3)
4.	„ Iieiligenbeil	17.	„ Lyck	27.	„ Gołdap
5.	„ Heilsberg	18.	„ Neidenburg	28.	„ Gumbinnen
6.	„ Labiau	19,	„ Ortelsborg	29.	„ Insterburg’^3)
7.	„ Morungen	20.	„ Osterode	30.	„ Elcliniederung
8.	„ Pr. Holland	21.	„ Róssel	31.	Schlossbcrg.....)
9.	„ Pr. Eylau	22.	„ Sensburg	32.	„ Tilsit-Ragnit
10.	„ Rastenburg	23.	„ Allenstein	33.	„ Treuberg
11.	„ Samland		miasto	34.	„ Insterburg
12.	„ Wehlau				miasto
13.	„ Królewiec			35.	„ T i 1 s 11 —
	miasto				miasto
		Reg.	Kwidzyńska.
		36.	„ El bing
		37.	„ Marienburg
		38.	„ Marienwerder
		39.	,, Rosenberg
		40.	„ Stuhm
		41.	„ Elbing — miast		o

Powiaty są bardzo małe, o wiele mniejsze od polskich. Na terenie tym średnia wielkość 'powiatu wynosi: 940 km. kw., gdy w Polsce — 1460 km. kw. Nawet porównanie z województwem poznańskim, które posiada bardzo małe powiaty (średnio 970 km. kw.), wypada na niekorzyść Pomorza Wschodniego.

2.    Podział historyczny.

Najstarszy historycznie podział krainy opierał się na granicach plemiennych pruskich. Południowy zachód Pomorza Wschodniego zajmowała Pomerania, ograniczona od zachodu Wisłą i Nogatem, od południa Ossą i górną Drwęcą. Na NE wzdłuż linii łączącej jezioro Drużno z Ostródą Pomerania graniczyła z Pogezanią, sięgającą na wschodzie do Łyny, a na N sąsiadującą ’ Warmią. Resztę obszaru między dolną Łyną i Pregołą zajmowała Natangia. Na E od górnej Łyny aż po jezioro Mamry i dzisiejszy kanał Mazurski sięgała Bareja. Całą pozostałą część południową za|mowała Galindia. Resztę wschodniej połaci tworzyła Nadrowia obejmująca dorzecze górnej Pregoły, Węgorapy, Pissy i Wy-struci. Dorzecze dolnego Nieronu stanowiła Skalowia. Wreszcie Sambia zajmowała półwysep Sambijski aż po Dajmę.

Pierwotny podział plemienny jest o tyle ważny, że posługiwano się nim i w późniejszych czasach. Nawet w czasach ostatnich utrzymywał się mniej lub więcej zniekształcony. Warmia jako jednostka historyczna, ziemia biskupia i część składowa Państwa Polskiego aż po 1772 rok, utrzymała się jako nazwa, lecz przeobraziła całkowicie swój zakres przestrzenny. W tej zmienionej postaci składała się z czterech powiatów: Brunsberg, Lidzbark, Olsztyn i Reszel. Zachodnie powiaty Elbląg, Malborg, Sztum, Kwidzyn i Susz wchodziły w skład Rzeczypospolitej (do 1772 r.) jako województwo Malborskie. Później włączono je do prowincji Westpreussen a po wojnie światowej wróciły do Pomorza Wschodniego. Reszta obszaru za dawnej Rzeczypospolitej stanowiła Prusy Książęce.

3.    Jednostki geograficzne.

W dzisiejszym podziale geograficznym oprócz elementów geograficznych wzięto również pod uwagę dawny podział plemienny. Wyróżniono na tym obszarze osiem zasadniczych jednostek krajobrazowych: 1, obszar zachodni po Pasłękę i górną Łynę, 2. Warmię w granicach historycznych, 3. Mazury — jako cały obszar południowo-wschodni, 4. wielką kotlinę zastoiskową wraz z doliną Pregoły, 5. równinę Północną, 6, Żuławy Niemeńskie, 7. Sambię, 8. Zalewy i Mierzeje.

III. Budowa geologiczna i ukształtowanie powierzchni

1. Charakter geologiczny.

Strukturalnie obszar Pomorza Wschodniego należy do północno-wschodniej dziedziny europejskiej. Stanowi on południowo-zachodnią część t. zw. tarczy Bałtyckiej, Wszystkie skały starsze aż po trzecio-rzęd, zalegają w warstwach równoległych. Nie zachowały one jednak

całkowicie swego pierwotnego, poziomego ułożenia. Utwory palcozoiczne i mezozoiczne za wyjątkiem najmłodszych — kredowych — wykazują wyraźne pochylenie z północy na południe. Na ściętej powierzchni tych utworów ułożyły się poziome skały kredowe, a w północno-wschodniej części obszaru poczynając mniej-więcej od Szyłokarczmy (Heyde-krug) bezpośrednio — dyluwium. Na większej części omawianego terenu podłoże utworów dyluwialnych tworzą skały kredowe. Trzeciorzęd występuje tylko w nielicznych wypadkach, bowiem w końcu tego okresu i na początku dyluwium wody płynące ścięły go i zmyły.

Poza liczńie rozsianymi, zwłaszcza w środkowej i zachodniej części kraju porwatami tkwiącymi wśród utworów dyluwialnych i nieraz występującymi na powierzchni, pierwotna pokrywa trzeciorzędowa zachowała się w okolicach Lidzbarku (Heilsberg), Morągów (Mohrungen) i Olsztyna oraz w północnej części Pomorza Wschodniego — nad Zalewem Świeżym (Wiślanym), poczynając od okolic Brunsbergi na wschód nad Pregołą, poniżej ujścia Łyny (Alle) — w Sambii,

Trzeciorzęd składa się tutaj wyłącznie ze skał luźnych, piasków i iłów. Wśród górnych piasków występują soczewki burowęglowe zawierające drobne warstewki młodych węgli brunatnych, podobnie jak i na zachodnim Pomorzu, na przykład pod Rozewiem. Są to utwory mioceńskie. Niżej, pod szeregiem warstw piasków, przeważnie zielonych (glaukowitowych), spoczywają niebieskie iły i szare piaski, wśród których występują kawałki bursztynu, Są one znane jako ziemie „bursztynowe" i należą do dolnego oligocenu. Przed zniszczeniem zachowały się tylko w Sambii. Na pozostałym obszarze nie znamy ich nigdzie. Nawet i w Sambii, jednak nie wszędzie występuje „ziemia bursztynowa", jak i nie wszędzie jest ona jednakowo w bursztyn bogata. Główny obszar jej występowania — to północno-wschodnia Sambia, gdzie „ziemia bursztynowa" staje się widoczna w stromych stokach wybrzeży. Bursztyn zaś zjawia się najobticiej w środkowej części zachodniej Sambii, w okolicy Palmnicken, między Piławą a Briisterort. Tam też jest eksploatowany górniczo.

Cały kraj pokrywa płaszcz utworów dyluwialnych. Wogóle potężna jego grubość waha się bardzo znacznie w poszczególnych częściach Pomorza Wschodniego. Pozostaje to w najściślejszym związku z ukształtowaniem podłoża, Największą grubość posiada dyluwium w okolicy Wisły i wielkim zagłębieniu podłoża we wschodniej części obszaru. Pod Ełkiem osiągnięto strop podłoża (kredowego) dopiero na głębokości 184 m. Niskie położenie podłoża znamionule większą część terenów Pomorza Wschodniego. Na zwartych większych obszarach wznosi się podłoże poddyluwialne tylko poza granicami Pomorza Wschodniego, na południu, gdzie tworzy cokół polski i na NE — cokół litewski. Wewnątrz omawianego terytorium tworzy ono tylko izolowany (czy może połączony z cokołem polskim) cokół Warmijski i cokół Sambi|-ski. W Sambii też pokrywa lodowcowa (w Crantz) posiada zaledwie 20 m. grubości.

2, Rzeźba (zob. mapę 4)

Jeżeli w budowie geologicznej Pomorza Wschodniego dyluwium posiada udział dominujący, to wpływ jego na ukształtowanie powierzchni jest decydujący. Rzeźba naszego obszaru posiada piętno krajobrazu polodowcowego, choć na wyksatałcenie poszczególnych elementów rzeźby w sposób nieraz bardzo wybitny wpływał charakter podłoża.

Prawie całe południe Pomorza Wschodniego od Malborga i Kwi-dzynia po Gąbin i Ełk zajmuje szeroka strefa (t. zw. strefa oberlandzko-warmijsko-mazurska) wysokich pagórków. Kulminacja ich występuje w Dylewskiej Górze (Kernsdorfer Hohe — 313 m npm.) na S od Ostródy i w Seesker Hohe (309 m npm) na S od Gołdabu. Wyniosłości te posiadają największe wysokości na obszarze całej krainy. Na całym obszarze Pomorza Wschodniego nie spotykumy drugiej tuk wyrazistej i rozległej jednostki krajobrazowej. Składa się ona z szeregu równoległych wałów zorientowanych równoleżnikowo i z innych wyniesień zupełnie nieregularnie rozrzuconych. Całość krajobrazu jest niesłychanie urozmaicona wyniosłościami i zupełnie nieoczekiwanie przerywającymi je zagłębieniami. Formy wklęsłe są przeważnie izolowane, gdy wypukłe raczej się łączą. Conajmniej w tym samym stopniu urozmaicony jest materiał, z którego formy te są zbudowane. Raczej piaski i żwiry, ale bardzo często spotyka się tutaj i gliny morenowe. Jedne i drugie — przetykane są często głazami.

Ten pas krajobrazowy — to przede wszystkim obszar tęoren czołowych, z którymi od północ wiążą się ściśle pagórki, niższe już i słabiej nachylone, moreny dennej. Lodowiec nasuwający się z północy, po przebyciu wsch. pom, zagłębienia podłoża napotkał tutaj cokół polski i spiętrzył wielkie masy materiału. Oprócz tego topniejąc potem osadzał w zwykły sposób moreny czołowe.

Zamknięte i nieregularnie rozrzucone depresje międzymorenowe nie wyczerpują bynajmniej wklęsłych form wielkiego pasa moren czołowych. Bowiem z północy na południe przecinają gp doliny rzeczne i niecki jezierne. Na znaczni ej szą z nich jest, przez tektoniczne ruchy skorupv ziemskiej uwarunkowana, bruzda wielkich jezior mazurskich (m. i. Śniardwy i Mamry). Poza innymi, mniejszymi nieckami jeziornymi, szczególnie silnie występującymi w okolicach Iławki (Pr. Eylau), Ostródy, Żądzborkn i Ełku wybitne urozmaicenie krajobrazu stanowią doliny rzeczne, z których najważniejsze są Pasłęki (Passnrge) i Łyny (Ailr/.

Poprzez rynny jezierne, jak przez otwarte bramy w morenowym wale, wylewały się z pod lodowca wody niosące na jego przedpole przesiany już piaszczysty materiał. W ten sposób powstały wachlarze piaszczyste niejednokrotnie zlewające się w rozległe pola zbudowane z piasków i lekko ku południowi nachylone. Drobne wachlarze zan-drowe, występują na całym południowym obrzeżeniu moren, natomiast \/ielki zander zajmuje południowo-wschodnią część Pomorza Wschodniego, od Niborka do Junsborka.

Ku północy strefa moren czołowych ustępuje miejsca terenom równinnym, które najmują prawie całą resztę nasze) krainy. Jest to równina moreny dennej zbudowana przeważnie z gliny morenowej. Nie występuje ona jednak jaku piat jednolity. Przerywają ją zagłębienia ciągłe lub zamknięte i bardziej jeszcze wyspowe wyniesienia. Najwiękjzy i najbardziej zwarty obszar wysokich, gliniastych równin występują między dolną Węgorapą (Angerap), Pregołą i Niemnem. Zresztą ciągną się c ne wąskim pasem na lewym brzegu Pregoły, wzdłuż Węgorapy po le\vej jej stronie, na znacznej przestrzeni między dolną Łyną i dolną Pasłęką oraz na wyniesieniu elbląskim.

Na N od linii Lidzbark Rastenburg prawie cała przestrzeń między Węgorapą i Łyną oraz duży obszar zamknięty od wschodu przez dolną Łynę a od N przez dol^ą Pregołę, zajmuje zagłębiona równina zbudowana z glin morenowych i iłów. Na obszarze tym, niższym od okolicznych już w trzeciorzędzie, przed czołem ustępującego lodowca zebrały się wody spływające z topniejącej masy lodowej. Mając zaś zatamowany odpływ ku południowi przez Warmijsko-Mazurski wał morenowy, utworzyły wielkie jezioro zastoiskowe. Pamiątką po tym jeziorze są właśnie iły zalegające wielkie tereny zastoiskowe.

Wielkiej równinie zastoiskowe] przeciwstawia się odrębnością roz-przestrzestrzenienia i budowy pasmo dolin rzecznych. Najpoważniejsze z nich — to stare doliny Pregoły, Niemna, Wystruci i Dajmy (Deime). Osobliwe są dzieje i rola doliny Dajmy, która odprowadzała kiedyś wody Pregoły do Niemna. Działo się to w okresie kiedy lodowiec ta-moweł jeszcze jej odpływ normalny. Z innych zasługują na uwagę doliny Pissy, Węgorapy. Łyny, Pasłęki, a wreszcie — Wisły, która jednak tylko częściowo wkracza na teren Pomorza Wschodniego,

Formy wypukłe na całym N terenie Pomorza Wschodniego mają podrzędniejsze znaczenie. Są w stosunku do wielkiego pasa południowych moren czołowych niewielkie powierzchniowo, niższe i występują wyłącznie wyspowo. Powyżej Tylży przec.aa Niemen łukowate pasmo moren czołowych. Cokół sambijski uwieńczony jest również girlandą tych moren. Między dolną Pregołą, Łyną i Pasłęką wyrasta ponad za-stoisko i ponad równiny morenowe tektonicznie zarysowane wzniesienie Sztablaku. Podobnie jest z małym wzniesieniem Elbląskim ozdobionym małym festonem moreny czołowej.

* Odrębne jednostki krajobrazowe stanowią obszary deltowe Wisły, Pregoły i Niemna. Odznaczają się one najwyższymi wysokościami ob-solutnymi, doskonałą płaskością terenu i najmłodszym, aluwialnym materiałem.

Spokrewnione z nimi wielkie wydmy nadmorskie, ze względu na wyrazistą odrębność rzeźby i ograniczenia przestrzenne występowania stanowią najbardziej indywidualne zespoły krajobrazowe. Głównym obszarem ich występowania są obydwie mierzeje.

IV. Wody (zob. mapy 3 i 4).

Sieć rzeczna Pomorza Wschodniego w skali całego kontynentu jest trzeciego rzędu. Jedynie Wisła, która za pośrednictwem Nogatu partycypuje w układzie hydrograficznym te) krainy, jest rzeką karpacką a więc arterią wodną pierwszego rzędu. Podobnie peryferyczny Niemen reprezentuje średnią rzekę. Pozatem cała sieć rzeczna Pomorza Wschodniego ma charakter zdecydowanie lokalny. Najpoważniejszym obszarem źródłowym rzek wschodnio-pruskich jest Pojezierze. Zwłaszcza na jego .skrzydłach rozwinęły się na tle tej krainy najwybitniejsze węzły wodne. Wyniesienia Góry Dylewskiej wraz z jeziorami Ostródz-kimi stanawią obszar źródłowy Pasłęki i Łyny. Ku południowi tego ośrodka wodnego spływają Drwęca, Działdówka i Omulew. Drugi ważny węzeł naszego obszaru znajdulemy w grupie wielkich jezior mazurskich i w przyległych wyniesieniach Gołdabsko - Suwalskich. Stąd ku północy płynie Węgorapa, Pissa i Szeczupa, a na południe — Pissa, Łęk i Rozpuda. Wzgórze Stamblaku reprezentuje bardzo ładny, centralnie rozwinięty węzeł wodny. Wypływają z niego tylko małe rzeki nadmorskie (Bahnau, Jurft) oraz dopływy Pasłęki i Łyny. Podobną rolę spełnia wzniesienie Elbląskie, chociaż jeszcze w mniejszym zakresie. Odrębną wreszcie i dość osobliwą sieć wodną złożoną z małych rzeczek posiada Sambia.

Poza peryferycznie położonymi Nogatem i Niemnem, najważniejszą rzeką Pomorza Wschodniego jest Pregoła. Węgorapa, Pissa i Wystruć przyjmują nazwę Pregoły. Przecina ona ze wschodu na zachód prawie w prostej linii całą północ Krainy. Pod Welawą przyjmuje Łynę i poniżej Królewca wpada do wiślanego Zalewu. ■

Centralną arterią wodną ccłego Pomorza Wschodniego na W od Pregoły jest Łyna. Ten sam kierunek w ogólnym spadku, który należy uważać za charakterystyczny dla Pomorza Wschodniego mają na wschodzie Węgorapa, na zachodzie Pasłęka.

Pomorze Wschodnie posiada liczne jeziora. Głównym obszarem ich występowania jest Pojezierze, pas wyżyn oberlandzko-warmijsko-ma-zurski, gdzie liczba ich sięga prawie 400. Możną je ugrupować następująco, postępując z zachodu na wschód: 1. Jeziora ostrudzkie, 2. zachodnio - mazurskie dokoła Olsztyna, Szczytna i Żądzborka, 3. jeziora Leckie lub zagłębienia mazurskiego i wschodnio-mazurskie lub Ełckie. Największe z nich są Sniardwy (119 kmkw., maks. głęb. 25 m.), Mamry (104 kwkw., maks. głęb. 38 m.j, Jcziorak (Geserichscc 32 kmkw,. maks, głęb. 12 m ), Nicgocińskic (Lowentin — 27 kmkw., maks. głęb. 40 m.). Drużno (18 kmkw., maks. głęb. 2,5 m.)

V. Klimat

W stosunku do zachodniego Pomorza klimat Pomorza Wschodniego odznacza się większą surowością. Wschodnia granica buku prawie pokrywająca^ się z średnią izotermą styczniową — 3 stopnie, przebiegającą mniej więcej wzdłuż południka Królewca, wskazuje na wybitne -ffitó^kontynenlalne. panujące na większej części obszaru.

Pomorza Wschodniego znajduje się przeważnie w obrębie wyży rosyjskiego. Panują długotrwałe mrozy, leży gruba pokrywa śnieżna.

^SxnnnJB 3/

Wiosna nadchodzi późno, jest chłodna i krótkotrwała. Temperatura wzrasta gwałtownie, choć często są nawroty zimna, co wyraża się częstymi przymrozkami w kwietniu a nawet w maju. Na większej części obszaru, na SE mniej więcej od linii Tylża-Ostruda średnia liczba dni z przymrozkami wynosi od 9—10. W maju utrzymuje się jeszcze liczba 1 —1,5 dni z przymrozkami. Nierzadkie są lata obfitujące w okresy suszy i gorąca. Wpływ Bałtyku zaznacza się najsilniej jesienią, która się zjawia z opóźnieniem, przechodząc powoli w dżystą i wietrzną zimę. Wrzesień i początek października ma|ą wyraźne znamiona pięknej polskiej jesieni, Tylko trzy miesiące (czerwiec, lipiec i sierpień) są całkowicie wolne od przymrozków, a całkowity okres wegetacyjny trwa około 220 dni. W okresie tym normalna jest liczba 1043 godzin trwałego nasłonecznienia. Jest to wyrazem dobroczynnego wpływu kontynentalnego, Z drugiej strony ten sam kontynentalizm powoduje mrozy, które w niekorzystnych latach niszczą oziminy, pszenicę od 50 proc, do 100 proc. i żyta do 50 proc. całkowitej powierzchni.

Opady są powszechnie wystarczające. Średnie ich w różnych częściach kraju wahają się od 400 do 800 mm. Najszczęśliwsze pod tym względem są obszary nadbrzeżne i wyżej położony wschód Pomorza Wschodniego. Mniej opadów (500—-600 mm) mają tereny środkowe i południowe. Najuboższe wreszcie (400—500 mm) jest obszar nadwiślański. Znaczna pokrywa śnieżna tając dostarcza około 13 proc. całkowitych opadów rocznych. Przenikanie wpływów oceanicznych w postaci cieplejszych prądów powietrznych wdzierających się często zimą do głębi kraju posiada dla gospodarstwa znaczenie ujemne. Właśnie bowiem uwarunkowane w ten sposób tajanie śniegu, po którym bezpośrednio następuje zamarzanie, powoduje wzmiankowane wyżej wy-mrażanie ozimin.

VI. Gleby

Wielce urozmaicone ukształtowanie powierzchni i budowa geologiczna powodują wielką mozaikę gleb omawianej krainy, nawet i uproszczony ich obraz jest jeszcze bardzo skomplikowany.

Zgrubsza charakter gleby określają już jednostki geomorfologiczne. Obszary moreny dennej obejmujące wielki, zwarty płat na N od Pre-goły, dają gleby gliniaste. Na mniejszych powierzchniach występują na SE zajmując zachodnią (większą) część pow. Ełckiego oraz przyległe połacie powiatów Leckiego i Jańsborskiego. Na SW występują w pow. Sztumskim, Kwidzyńskim, Suskim, Elbląskim, Morąwskim i Lidzbarskim. Wreszcie w środkowej części krainy tworzą tylko wąskie paski ograniczające teren zastoiska,

Samo zastoisko pokrywają gleby ciężkie ilaste i gliniaste. Te same gleby wciskają się wgłąb kraju od wiślanego zalewu po obydwu stronach Pasłęki. Wreszcie w małej wysepce występują one w okolicach Darkiejmów.

Teren Pojezierza, jak również wzgórza Stablaku i moreny sambij-skie, pokrywają mieszane gleby piasczysto-gliniaste, piaski, żwiry i lekkie gliny. Tutaj na bardzo małych nieraz przestrzeniach występuje niesłychana różnorodność gleb, przyczem zdarzają się małe wysepki gleb bardzo urodzajnych.

Na obszarach zandrowych, południowego Pomorza Wschodniego spotykamy lekkie, przeważnie bardzo złe gleby piaszczyste.

Najmniejszą powierzchnię tworzą z jedne) strony marne gleby tor-łiastc, zalegające liczne zagłębienia międzymorenowe, niecki jezierne i odcinki dyluwialnych dolin;, z drugiej strony drobne piaski i mady humusowe. Spotykamy je przede wszystkim w dolinie Wisły oraz w deltach Wisły, Pregoły i Niemna. Mady stanowią efektywnie najlepsze gleby Pomorza Wschodniego natomiast patencjonalnie wysokie wartości ciężkich gleb ilastych i gliniastych zależą od wielu okoliczności. Wymagają one pewnej równowagi nasłonecznienia i wilgotności, oraz są bardzo ciężkie w uprawie. W okolicach Wystrucia do orki trzeba conajmniej 3 — 4 koni. Naogół wszystkie gleby Pomorza Wschodniego wymagają dużych wkładów melioracyjnych. Nawet dziś jeszcze około jedna trzecia obszaru czeka na meliorację. Czeka na nią około 600.000 ha ziemi ornej i około 200.000 ha łąk.

VII. Ludność

1. Liczba ludności i gęstość zaludnienia.

Obszar Pomorza Wschodniego według spisu z 1939 r, zamieszkuje 2 341 304 osób, co daje gęstość zaludnienia 60,8 na kmkw, a więc o wiele mniej nietylko od średniej Rzeszy (135 kmkw), lecz również i od średniej Polski (90 na kmkw). Największa gęstość zaludnienia wy-stępuje na zachodzie. W powiatach dawnego woj. Malborskiego wynosi powyżej średniej Pomorza Wschodniego, osiągając w kwidzyńskim 82 na kmkw i malborskim 172 na kmkw wartości zupełnie wyjątkowe w całej krainie. Tylko w Holądzkim i Morąskim występują gęstość zaludnienia o 40 do 50 na kmkw.

Cała Warmia posiada jednolitą gęstość zbliżoną do średniej obszaru 50 — 65 na kmkw. Tylko powiat Olsztyński wyróżnia się mniejszą gęstością — 44 kmkw. Na Mazurach zaludnienie od 29 — 40 na kmkw obejmuje największe w całym Pomorzu Wschodnim obszary złożone z powiatów Niborskiego, Szczytnowskiego i Jańsborskiego. Na pozostałych terenach mazurskich — za wyjątkiem powiatów Łęckiego i Ełckiego, gdzie wzrasta na 50 — 65 — panuje gęstośś 40 — 50 ludzi na kmkw.

Obszar środkowy Wielkiego Zastoiska odznacza się także skąpym zaludnieniem. Jedynie powiat Bartoszyce, Rastembork i Welawa się-gają powyżej 50 — 65 mieszkańców na kmkw. Reszta wykazuje gęstość 50, a w powiecie Wystruckim nawet poniżej 40 na kmkw.

Sambia posiada Jak na stosunki Pomorza Wschodniego wysoką gęstość zaludnienia, przekraczając wartość 65 na kmkw.

Tę samą gęstość odnajdujemy jeszcze tylko w powiecie gąbińskim.

2, Stosunki etniczne i wyznaniowe.

Pomijając już sprawę przynależności etnicznej ludu zamieszkującego Pomorze Wschodnie w czasach przedhistorycznych, stwierdzić należy, że nie udało się dotąd bezspornie ustalić, kto zamieszkiwał tę krainę na progu historii. Nie wiadomo, kim byli Acstiowie wzmiankowani przez Tacyta, choć przypuszcza się, że nazwa ta dotyczyła jakichś plemion fińskich. Wydaje się natomiast bezsporne i jasae, że Prusowie nie byli tu autochtonami i że przybyli do tej krainy ze swej pierwotnej siedziby nad Prypecią i średnim Dnieprem.

Nie jest pewne, czy objęli oni w posiadanie całe dzisiejsze Pomorze Wschodnie, wiadomo jednak, że w momencie kolonizacji krzyżackiej ludność pruska zajmowała środkową i nadmorską część Pomorza Wechodniego. Od strony bowiem Wisły i od Mazowsza posunęli się już tutaj Polacy, kolonizując Pomeranię, Pogezanię, część Warmii i Galindię. Od wschodu Litwini w znacznej mierze spenetrowali Su-chowię i Skalowię.

Pomorze Wschodnie ma więcej mieszany charakter etniczny. Składa się z grupy ludności polskiej na południu, litewskiej na wschodzie i niemieckiej w środku.

Niemcy są pochodzenia napływowego. Są kolonistami sprowadzonymi początkowo przez Zakon Krzyżacki, póżnie| przez Rząd pruski z różnych stron Rzeszy Nicmieckiel. Autochtonna ludność pruska została w większej części przez Niemców wyniszczona, bądź wchłonięta przez inne grupy etniczne.

Ludność polska według żmudnych obliczeń szacunkowych wynosiła w 1939 r. 411 951. Jest ona rozmieszczona w pierwszym rzędzie na Mazurach, gdzie stanowią większość. W południowej Warmii i na' zachodzie te terytorium dawnego woj. Malborskiego. Powiaty Szczyt-nowski i Jańsbarski posiadają ahsolutną większość ludności polskiej. W pow. Olsztyńskim, Niborskim, Żądzborskim, Ełckim, a również i w Sztumskim Polacy stanowią od 40 proc, do 50 proc. ogółu ludności. Wreszcie w powiatach Ostródzkim, Łęckim i Oleckim ludność polska przekracza 25 proc. całego zaludnienia. Olbrzymia większość Polaków mieszka na wsi.

Ludność polska ulegała w ciągu wieków germ nizacji, która specjalnie przybrała na sile w 20 w. Jeszcze na początku 20 w. prawie we wszystkich powiatach południowych była przewaga Polaków i język polski był w powszechnym użyciu. Niemcy stworzyli z regionalnej odrębności Mazurów — nową narodowość „mazurską". Głosili oni, że niema ona nic. wspólnego z narodowością polską. Starali się w ten sposób rozbić poczucie wspólnoty z narodem polskim (analogia do Goralen, Schlonzaken, Kaschuben) co im się częściowo udało i znalazło wyraz w klęsce plebiscytu na Mazurach. Ludność mazurska jed-

nak pozostała mazurską, czyli polską do dziś dnia. Zna język polski, choć uie posługuje się nim w życiu puhlicznym a dziś nawet często i prywatnym (terror). Zdaje jednak sobie sprawę ze swej odrębności etnicznej i obcości w obrębie narodu niemieckiego. Natomiast brak jest ludności mazurskiej uświadomienia o związkach z Polską i możliwościach rozwoju w obręLie państwa polskiego.

Większy stopień uświadomienia znajduje się między Polakami południowej Warmii i w Sztumskim. Tłumaczy się to dłuższą przynależnością tych ziem do państwa polskiego — wchodziły bowiem w skład Rzeczypospolitej aż do rozbiorów. Polacy Warmijscy tworzyli ośrodek polskości promieniujący na całe Mazury. Olsztym był siedzibą organizacyj i wydawnictw polskich na Pomorzu Wschodnim.

Element litewski okazał się mniej odpornym wobec procesów germanizacji. W 1933 roku Litwini, skupiający się w okolicy Tylży, Ragnety i wielu wsiach nad dolnym Niemnem, osiągali liczbę 16 — 18 tysięcy głów.

Nad rzeką Krutynią w kilkunastu miejscowościach skupili się Filiponi w liczbie około 1300. Jest to sekta rosyjska, przybyła tu z Rosji i z Łomżyńskiego w latach 1823 — 1832. Resztę obszaru zwartą masą zajmuje ludność niemiecka.

Pomorze Wschodnie jest naogół protestanckie, jednakże i pod względem wyznaniowym panuje lulaj duża rozmaitość.

Całą północno-wschodnią część kraju od Sambii po Jańsbork charakteryzuje wysoka jednolitość wyznaniowa, gdyż na tym óbszarze protestanci stanowią ponad -90 proc. ludności.

W części zachodniej wzrasta procent katolików i protestanci nie osiągają nigdzie 90 proc. Najbardziej katolicką jest Warmia, której nie objęła sekularyzacja 1525 r., gdyż znajdowała się we władaniu biskupów warmijskich. Ewangelicy spadają tu poniżej 20 proc., a w powiatach Lidzbarskim i Olsztyńskim — nawet poniżej 10 proc.

Dawne woj. Malborskie za wyjątkiem pow. Kwidzyńskiego i Suskiego, ma także przewagę katolików. W pow. Sztumskim, protestanci nie osiągają nawet 20 proc.

Większość ludności polskiej, a więc przede wszystkim Mazury — to protestanci. Tylko na Warmii i nn zachodzie Polacy są katolikami.

Wielka różnorodność wyznaniową Pomorza Wschodniego pogłębia jeszcze istnienie wielu sekt protestanckich; Gromadkarstwo, również wśród ludności mazurskiej jest bardzo rozpowszechnione.

3. Przyrost naturalny i rzeczywisty.

Przyrost naturalny ludności, chociaż przeciętnie wyższy od średniego^ przyrostu Rzeszy, nie dorównywa średniej Polski. Nawet w przeglądzie powiatowym w okresie 1925 — 1933 w żadnym powiecie nie osiągnął średniego przyrostu naturalnego w Polsce, w latach 1931-1938 (12 proc.). Tymliardaiej pozostaje w tyle za średnią z lat 1921-J931 (17 proc.). Jedynie w powiecie lidzbarskim średni przyrost naturalny wynosił 12,5 proc. Pozatym rzadko gdzie przekraczał 11 proc., a naogół pozostawał poniżej 10 proc.

Nuwet jednak i ten przyrost nie realizował się w zwiększaniu zaludnienia obszaru. Od r. 1925 — 1933 ludność Pomorza Wschodniego wzrosła zaledwie o 76 952 osoby, czyli o 3,4 proc. Zahamowanie rzeczywistego wzrostu ludności uwidacznia się już w 1871 r., a staje się uderzającym, jeśli zwrócić uwagę na gęstość zaludnienia w poszczególnych powiatach w latach 187.1 — 1933. W pięciu powiatach po tych 62 latach utrzymała się identyczna gęstość zaludnienia, a w 12 nawet spadła poniżel wartości w roku początkowym. Prawie więc w połowie powiatów wiejskich nie było w tym czusie przyrostu rzeczywistego; w pozostałych był on bardzo niewielki. Znamienne jest, że między terenami najsilniejszego zahamowania przyrostu rzeczywistego niema ani jednego powiatu z reg. Olsztyńskiej. Należy stwierdzić również, że najznaczniejszy przyrost w 1933 r, wykazały mazurskie powiaty, posiadające większość ludności polskiej. W pow, Jańsborskim, gęstość zaludnienia wzrosła z 26 na kmkw w 1871 na 32 w 1933, w powiecie Szczytnowskim — z 37 na 43 i w Ełckim — z 41 na 52.

Jest oczywiste, że owo zahamowanie przyrostu, a tymbardziej jego spadek nie są następstwem niskiego przyrostu naturalnego. Przyczyną zastoju i ubytku ludnościowego na wsi i w małych osadach miejskich jest emigracja skierowana do miast lub nawet za granicę prowincji. Jest to zjawisko niebywałe, groźne dla pustoszejącego izolowanego obszaru otoczonego przestrzeniami o bardzo dużej prężności ludnościowej. Równocześnie widać w nim wyraźny symptom schorzenia stosunków demograficznych. Obok niego i za nim kryje się poważne niedomaganie o charakterze gospodarczym i politycznym.

4. Struktura zawodowa i społeczna.

Rolnictwo jest głównym źródłem utrzymania Pomorza Wschodniego. Żyje z niego 42,2 proc. ogółu ludności. Na tle Niemiec (20,8 proc.) jest to procent niebywale wysoki i najwyższy, jeśli wziąć pod uwagę poszczególne prowincje (Pomorze — 39,2 proc., Brandenburgia — 28,1 proc., Śląsk — 25,2 proc.) Jest to zjawisko daleko odbiegające od stosunków zachodnio-europejskich. Bliskie podobieństwo znajdziemy w zachodniej i środkowej Polsce, (woj. poznańskie — 48,6 proc., łódzkie — 49,1 proc.). W całej Polsce w 1931 r. rolnictwo było źródłem utrzymania dla 60,9 proc. ludności.

Większe podobieństwa z Polską wykazuje Pomorze Wschodnie w zakresie przemysłu i rzemiosła. Odsetki ludności, dla której te gałęzie życia gospodarczego są bezpośrednią podstawą bytu osiągają niemal te same wielkości. Dla Polski odpowiednia liczba wynosi 19,3 proc., a dla Pomorza Wschodniego- 21,6 proc., gdy w Niemczech sięga ona do 39 proc.

Handel i komunikacja utrzymują 12,4 proc. ludności. W Polsce odsetek ten wynosi 9,7 proc., a w Niemczech 16,9 proc.

Z pozostałych działów życia gospodarczego służba publiczna da|e źródło utrzymania dla 7,2 proc., służba domowa 1,7 pro., inne 14,9 proc. ogółu ludności.

O układzie społecznym ludności świadczą następujące liczby. Samodzielni stanowią 19,2 proc., pomagający członkowie rodzin 10,8 proc., urzędnicy i funkcjonariusze 11,8 proc., robotnicy 41,6 proc., służba domowa 1,6 proc. i samodzielni bez zawodu 15,0 proc. całkowitej liczby mieszkańców Pomorza Wschodniego,

VIII. Rozwój osadnictwa

1.    Okres przedkrzyżacki.

W czasach wczesno-historycznych Pomorze Wschodnie było krainą w wysokim* stopniu zalesioną. Mylnym byłoby jednak mniemanie, że posiadało ono w tym czasie pierwotny krajobraz puszczański. Przeciwnie było ono już wtedy przeorane wieloma prądami osadniczymi.

Pomijając już właściwie czasy przedhistoryczne, w których niewątpliwie krajobraz naturalny musiał się przeobrazić, trzeba stwierdzić, że w okresie wczesnohistorycznym, a więc na długo przed kolonizacją krzyżacką wiele na tym terenie dokonała ręka ludzka kulturalna, albo rolnicza. Plemiona pruskie, słowiańskie (polskie) i litewskie znacznym obszarom nadały piętno zagospodarowania i kultury.

2.    Osadnictwo krzyżackie:

Krzyżacy zjawiający się nad Wisłą w 1230 r, mają przed sobą ziemię w mniejszym lub większym stopniu skolonizowaną przez Prusów, Polaków i Litwinów. Prusowie zasiedlali zwartą przestrzeń środkowego i nadmorskiego obszaru ograniczonego kontynentalnie przez linię: Heilsberg-Holęd-OIsztyn-Rastembork-Labiawa. Jest to t. zw. linia Bezzenberga (zob. mapę 2). Z tego terytorium posuwali się na wszystkie strony spotykając na SW i S kolonistów polskich, na SE — Jadźwin-gów, i na E — Litwinów. Zakon umociwszy swe bazy wypadowe nad Wisłą i nad Bałtykiem, prowadził dzieło podboju aż do chwili Grunwaldzkiego zwycięstwa, które pochód krzyżacki zahamowało. Granica faktycznie opanowanego terytorium sięgała niewiele dalej na wschodzie, niż wschodni odcinek linii Bezzenberga,

Bezpośrednio za podbojem orężnym Zakonu szła jego działalność kolonizacylna. W pierwszym okresie nawet jedno z drugim splatało się. Podbój umożliwiał zakładanie miast i wsi, kolonizacja umacniała zdobyte tereny i rozszerzała podstawy do dalszej ekspansji orężnej. Była to więc w znacznej mierze kolonizacja wojskowa, chociaż opierała się na ludności cywilnej sprowadzonej z Niemiec i miejscowej, nietylko pruskiej, bo i polskiej, W naslępnych okresach administracyjna władza komturów przeprowadzała kolonizację po zajęciu i umocnieniu zdobytych terenów. Komturowie nadawali ziemię chłopom i rycerzom.

Nadania chłopskie przeprowadzali bezpośrednio lub przy pomocy prywatnych przedsiębiorców (lokatorów), którzy stawali się sołtysami. Nadziały chłopskie wynosiły od 2 do 3 łanów, czyli od 120—ł8° miorgów magdeburskich (2 — 3 włóki). Dobra rycerskie wahały się od 40 JOU łanów. Musiały więc z kolei podlegać dalszym nadaniom. Oprócz włości chłopskich i rycerskich istniały jeszcze zagrody i wsie miejskie lub grodzkie.

3. Czasy późniejsze.

Skutki wojny z Polską zakończonej w 1466 r., zniszczenia i wyludnienie wsi oraz zwiększone zobowiązania Zakonu wobec rycerstwa doprowadziły do powiększenia włości rycerskich i wybitnej ^u. gospodarstw chłopskich. Po sekularyzacji Prus (1525) nastąpi o res pańszczyźniany. Zachowało się tylko niewiele wolnychosa miecyc . Większa część ziemi należała do państwa i szlachty. W A i P łowy XIX wieku cały ciężar uprawy roli w dobrach P^a*^s.^ł'',^0WJ^ szlacheckich opierał się na chłopie, który zobowiązany był o p V we dworach. Własność chłopska zespoliła się z własnością pai • lub szlachecką. Separacja gruntów, do której zdążał Fry ery • przeprowadzona przez niego tylko w dobrach państwowyc ■    ,

wielkiej własności prywatnej szła opornie i została zrea

Uwłaszczenie chłopów, t. zw. reforma ^{S1 c}‘."J*''!³”j|ⁿczaśnie nywana powoli i opornie dała im wreszcie wo »    C7asie

w wysokim stopniu przetrzebiła posiadanie chłops .    p

własność chłopska straciła około 20 proc, swojej

nająć od pierwszych kroków zwiastujących uwłaszczęchłopskie wszelki, nieraz bardzo drastyczny sposob najiywa g V ^Pbez_ Odbywało się to zarówno drogą kupna jak i dzie    ^P _K

dzietnych. Reszty dokonały koszty separacji i regulacji g    •

było ułatwione przez warunki gospodarcze, w '^ak«^c^_kf cena leźli wobec przeobrażeń wywołanych przez reformę.Wy    Y .

wolności. Największych strat doznało posiadanie chłop    .

rach rozwielmożnionej już dawniej wielkiej własności prywa nc), w pierwszym rzędzie na terenie wielkiego zastoiska.

4. Odrębność Warmii, Mazurów i ziem wschodnich.

Najhardziej odrębnie rozwinął się stan posiadania w Warmii i na wschodzie kraju, na terenie ograniczonego władania Zakonu i p żadnej jego działalności kolonizacyjnej.    .    .

Na podstawie umowy z Prpicżem Krzyż.acy byli zobowiązani p z kazać jedną trzecią zdobytych ziem biskupom. Biśkupstwa by y ^{11 u}" dowane w ró>nych częściach kraju, lecz największe j nujbardziui zwar były włości b skupów warmijskich. Biskupi warmijscy mieli pozalym zupełnie wyjątkowe stunowisko, bowiem mistrzowie Zakonu nie posiadali żadnego wpływu na obsadzenie stanowisk biskupich: Warmia zatem była swobodnie kolonizowana przez biskupów i przez Kapitułę, która władała odrębnie swymi terytoriami, W rezultacie jednak działalność osadnicza biskupów i kapituły doprowadziły do jednego celu. W przeciwieństwie do ziem zakonnych, gdzie absolutnie panowała wielka własność, na terenach biskupich i kapitulnych powstawały w pierwszym rzędzie gospodarstwa chłopskie. Były to gospodarstwa wielko-chłopskię, posiadające od 4—6 łanów. Własność kmieca, zwłaszcza w ziemiach biskupich, składała się ze szczególnie dużych jednostek, W posiadłościach kapitulnych była ona na ogół mniejsza. Najmniejsze były gospodarstwa chłopskie w południowej Warmii. Stosunkowo nieliczne majątki ziemskie w Warmii stanowiły najczęściej biskupie dobra stołowe. Obraz osadniczy Warmii stworzony w XIII i XIV wieku był już ukształtowany niemal kompletnie. W późniejszych czasach zmienił się niewiele i przetrwał do chwili obecnej.

Wysiłki osadnicze w czasach pokrzyżackich skierowane były przede wszystkim na Mazury i na wschód poza granice dawniejszych pustaci granicznych. Rezultatem ich było stworzenie licznych gospodarstw chłopskich. Wielką własność na tym obszarze tworzyły głównie domeny państwowe. Dóbr szlacheckich było tu znucznie mniej. Zwiększenie wielkiej własności prywatnej na tych obszarach datuje się od czasów napoleońskich, kiedy na skutek trudności finansowych państwo musiało wyzbyć się swych posiadłości.

IX. Obraz społeczno-gospodarczy wsi

1. Użytkowanie ziemi.

Obecnie Pomorze Wschodnie ma znamiona krainy rolniczej. Lasy, zepchnięte głownie na południe obszi^u, zajmują zaledwie 19 procent całej jego powierzchni. Jest to wartość o wiele mniejsza od średnie) Polski (22 proc.) i Niemiec (27 proc.). W większym stnpniu przekraczają ją odpowiednie liczby procentowe Pomorza (26 proc.), Śląska (28 proc.) i nade wszystko Brandenburgii (35 proc.). Udział lasów w całkowitej powierzchni Pomorza Wschodniego jest prawie analogiczny z udziałem ich w wo|. poznańskim (20 proc.), o wiele |ednak wyższy niż w większości woj. centralnych (warszawskie— 11 proc,, łódzkie — 15 proc,, lubelskie—17 proc.).

Główne tereny leśne Pomorza Wschodniego spotykamy w południowe! części kraju. Za wyjątkiem powiatu leckiego cała reg. olsztyńska posiada wyższy procent lasów od średniej kraju. W 4 powiatach (Niborski, Szczytnowski, Jańsborski i Żądzborski) lasy zajmują około 1/3 całkowitej powierzchni. W Ostródzkim przekraczają 1/4, a w olsztyńskim i ełckim niewiele odbiegają od 1/4, Największy zespół leśny to puszcza jańsborska, pokrywająca piasczyste pola zandrowe, RcBzta lasów tej południowej dziedziny porasta bardzo nieraz strome zbocza pagórków morenowych pojezierza. Cała północna cześć krainy, administracyjnie tereny trzech pozostałych regencyj, jest już znacznie uboższa w lasy. Procent lasów ponad średnią całego obszaru występuje tylko wyspowo, przyczem wyspy poza Braunsbergą grupują się tylko na północy i na wschodzie. Największe i zwarte obszary leśne — to w pierwszym rzędzie resztki puszczy Rominckiej i rozległe lasy okolic Welawy i Labiawy.

Skład lasów Pomorza Wschodniego jest dość urozmaicony, co tłumaczy doskonale urozmaicenie glebowe » klimatyczne. W północnej części — duże wpływy morskie — udział drzew liściastych jest większy. Na ogól w powiatach Królewieckim, Labiawskim i Nizinnym przekracza nawet połowę. Buk, którego rola lasotwórcza na tym obszarze na ogół jest niewielka, znaczniejszy procent osiąga w lasach vachod-nich, przyczym najliczniej występuje w powiecie Morąski, Kolądzkim, Elbląskim i Suskim. Głównym jednak składnikiem lasów Pomorza Wschodniego są drzewa szpilkowe występują na wschodnich i częściej jeszcze — na południowo - wschodnich obszarach. Surowość klimatu i piasczyste gleby wyjaśniają ten fakt całkowicie. Puszcza Jańsborska, w której sosna reprezentuje ponad 90 proc., a świerk około 5 proc., jest doskonałą ilustracją zespołów leśnych tej dziedziny.

Odpowiednio do charakteru kraju Pomorza Wschodniego posiadają bardzo liczne łąki i pastwiska. Wynika to z jednej strony — i to jest przyczyną główną — z warunków naturalnych obszaru, który obfituje w doliny, niocki jezierne, zagłębienia i przestrzenie deltowe, jak również z charakteru gospodarczego, w którym hodowla ma duże znaczenie, Gdy średni udział procentowy łąki pastwisk w stosunku do całkowitej powierzchni wynosi dla Niemiec 18 proc., a dla Polski 17 proc., to w Pomorzu Wschodnim jest 20 proc. Nalwięcej łąk i pastwisk (około 1,3 całkowitej powierzchni) spotykamy w deltach Wisły, Pregoły i Niemna, a więc w powiatach: Malborskim, Elbląskim, Królewieckim

i Nizinnym,    .

Cechą charakterystyczną Pomorza Wschodniego jest zabagnienie znacznych przestrzeni kraju. Dwie są główne dziedziny ich występowania. A więc doliny, zwłaszcza delty, gdzie zajmują one od 20 — 70 proc. powierzchni ( powiecie Szłokarczmy,^ Labiawa, Nizinny) i niecki jezierne, południowo-wschodniej części kraju. Przestrzenie bagienne są tutaj ninie|sze i sięgają około 10 proc. powierzchni całkowitej (powiat Lecki, Jańsborski, Szczytnowski, Węgoborski).

Mimo rozległych przestrzeni bagiennych i łąkowych Pomorze Wschodnie posiada stosunkowo wysoki procent ziem ornych (47 proc.), znacznie większy od średniej Niemiec (41 proc.), a niewiele ustępujący średniej Polski (49 proc.)* Jest to następstwem wybitnego skurczenia powierzchni leśnych.    _

Ze względu na użytkowanie ziemi można wydzielić na Pomorzu Wschodnim następujące krajobrazy." rolniczy, leśny i łąkowy. Środkowa część ziemi Mazurskiej (pow, Niborski, Szczytnowski, Ządzborski i Jańsborski) posiada zdecydowaną cechę krajobrazu leśnego. Podobny charakter mają okolice Labiawy. Dziedzina łąkowa nie tworzy już tu tak wielkich zespołów. Krajobraz łąkowy spotykamy na kilku terenach izolowanych, wyłącznie zresztą na terenach deltowych. Wreszcie obszary, którym w krajobrazie decydujące piętno nada|ą pola uprawne, zajmują resztę krainy. Możnaby jeszcze wyróżnić okolice Labiawy i Morągów jako tereny, gdzie obok pól uprawnych charakterystyczną cechę krajobrazu tworzą rozciągnięte na większych przestrzeniach pustacie.

2, Struktura gospodarstw rolnych.

W strukturze rolnej Pomorza Wschodniego przynajmniej pod względem powierzchni podobnie zresztą jak i w Polsce i w Niemczech, na pierwsze miejsce wysuwa się własność wielka powyżej 100 ha. Wykładniki średnich procentowych powierzchni zajętych przez poszczególne grupy wielkościowe przedstawiają się jak następuje:

	0,5—2 ha	2—5 ha	5—20 ha ■	20—100 ha	powyż. 100 ha
Pom. Wsch.	0,7	2,5	18,3	31,6	46,9
Polska	15,3		31,8	9,9	43,0
Niemcy	2,3	6,3	25,6	27,9	37,9

(Powierzchnia poszczególnych klas gospodarstw wiejskich podana w procentach całkowitej powierzchni).

Stosunkowy udział powierzchni mnłych gospodarstw (do 5 ha) przedstawia się na obszarze Pomorza Wschodniego bardzo korzystnie. Nietylko o wiele lepiej niż w Polsce, w której sprawa ta wygląda katastrofalnie, ale również pomyślniel aniżeli w całych Niemczech. Spośród wschodnich terenów niemieckich pod tym względem Pomorze Wschodnie ustępuje tylko Pomorzu Zachodniemu.

Natomiast w większych gospodarstwach chłopskich (5 — 20 ha) średnia niemiecka, a jeszcze bardziej polska przewyższają wschodnio-pomorską. Jest ona na poziomie Pomorza Zachodniego i nieznacznie większa od Brandenburskiej.

Wic ka własność (pow. 100 ha) zajmuje tutaj na|większy procent powierzchni, stosunkowo więcej niż średnio w Niemczech i Polsce. Taki sam jednak jest udział wielkiej własności na Pomorzu Zachodnim, a znacznie wyższy w Brandenburgii (51 proc.). Prócz tego średnia wielkość majątku ziemskiego na Pomorzu Wschodnim wynosi 400 ha, gdy w reg. Frankfurckie! — 745 ha, Opolskiej — 700 ha, Lignickiej — 520 ha i na Pomorzu Zach. — 593 ha, Tylko reg. Wrocławska (380 ha) i W. M. Gdańsk (192 ha) mają mniejsze wskaźniki średniej wielkości majątków.

« Z tego wynika, że stosunkowo wysoki procent powierzchni zajętej przez wielką własność na Pomorzu Wschodnim nie stanowi najbardziej charakterystycznej cechy ustroju rolnego tej krainy.

Znajdujemy ją gdzie indziej. Średnia własność (20 — 100 ha) daje na Pomorzu Wschodnim tak wysoki procent całkowitel powierzchni, jakiej nie widzimy ani w Polsce ani w Niemczech, ani też w żadnej prowincji niemieckiej. I to właśnie stanowi najbardziej odrębną cechę struktury rolnej Pomorza Wschodniego,

Oczywiście średnie omawiane poprzednio ulegają wahaniom regionalnym. W uogólnionym obrazie Pomorza Wschodniego wskażemy kilka obszarów różniących się strukturą gospodarstw wiejskich. Przyczyny tych różnic są natury historycznej. Wynikają bowiem zasadniczo z odmienności procesów osadniczych, które szkicowo zostały przedstawione w rozdziale o rozwoju osadnictwa. Dwa są obszary absolutnego panowania wielkiej własności: zachodni i środkowy. Zachodni obejmuje całą południowo-zachodnią cześć krainy, środkowy zaś zajmuje Sambię, okolicę Pregoly, Wielkie Zasloisko, północną część bruzdy mazurskiej. Oba są prawie wyłącznie terenami intensywnej działalności krzyżackiej przed bitwą grunwaldzką. A jak wiemy kolonizacja krzyżacka nie zdołała stworzyć znaczniejszego osadnictwu chłopskiego, i późniejsze wieki podniszczyły i ten wątły stan posiadania chłopskiego.

Między obydwie dziedziny wielkiej własności wsuwa się Warmia z przewagą własności średniej, co jest już dla nas zrozumiałe wobec znanych tendencji i skutków kolonizacji biskupiej i kapitulnej. Te same historyczne procesy tłumaczą nawet różnicę między północną Warmią posiadającą absolutną przewagę średniej własności, i południową, gdzie własność dzieli swą przewagę nad majątkami i gospodarstwami małymi. Wreszcie obszary wschodnie i południowo-wschodnie odznaczają się dużym udziałem powierzchniowym własności małej i średniej. Są to tereny kolonizacji pokrzyżackicj, której zasadą było tworzenie gospodarstw chłopskich. Stosunkowo duży jeszcze udział wielkiej własności tłumaczą dość liczne domeny państwowe i rozwinięte w epoce Napoleońskiej dobra szlacheckie.

Ogółem mniejsza własność jjponiżej 100 ha) zajmuje 53 proc. całkowitej powierzchni kraju, a wielka własność (powyżej 100 ha) 47 proc. Istnieje więc mała przewaga własności mniejszej. Ważne jest jednak, że na ogólną powierzchnię mniejszej własności przypada 90 proc, użytków rolnych. Natomiast ziemia użytkowana rolniczo stanowi zaledwie 54.8 proc. całkowitej powierzchni ponad 100 ha. Fakty te mówią wyraźnie o znaczeniu jednej i drugiej własności w rolnictwie Pomorza Wschodniego.

3. Pzegląd najważniejszyc-h upraw.

Warunki klimatyczne i glebowe sprawiły, że Pomorze Wschodnie jest krainą żyta i ziemniaków. Niepoślednie znaczenie w gospodarstwie tej krainy mają rośliny pastewne. Dalsze miejsce za żytem ze zbóż zajmują jęczmień, owies i pszenica Buraki cukrowe i tytoń jako rośliny wymagające cepie,szego klimatu występują na niewielkich przestrzeniach i tylko wyspowo.    .

Żyto, główno uprawa Pomorza Wschodniego, panu,e przede wszystkim na południu kraju, gdzie osiąga od 40 - 50 proc. uprawiane, powierzchni. Są to jak wiemy tereny na,gorszych gleb i najsurowszego klimatu. Następna dziedzina żytnia - to Warmia (20 - 301 proc.). Również Sambię charakteryzuje wysoki procent (30    40) powierzchni

zajętej przez żyto, przyczym na obszarze tym plony są na|wyższe. Na

r

pozostałych tcrenaćh znaczenie żyła jest znacznie mniejsze. Naogół głównie ze względów klimatycznych, pszenica jest mało uprawiana na obszarze Pomorza Wschodniego. Główne tereny pszeniczne znajdujemy na zachodzie, w dolinie Wisły, Nogatu i w Oberlandzie, oraz na obszarze wielkiego zastoiska, gdzie też osiąga naiwiększą powierzchnię. Uprawie pszenicy na tych obszarach sprzyja drobno-ziarnista gleba i łagodniejszy klimat.

Jęczmień naogół towarzyszy pszenicy. Owies natomiast występuje przede wszystkim w północnej Warmii, Sambii oraz w północno-wschodniej części kraju.

Uprawa ziemniaków jest tutaj znacznie mniej rozpowszechniona aniżeli w Polsce. Na większej części krainy powierzchnia poświęcona ich uprawie wynosi mniej niż 12 proc. ziemi ornej. Tylko na Mazurach osiąga naogół ponad 18 proc., a w drobniejszych wysepkach (na S od Olsztyna, w okolicach Niborka i na SW od Jańsborka) przekracza nawet 30 proc. i miejscami sięga do 80 proc. Podobne, lecz już drobniejsze wysepki znajdujemy w południowej Sambii w delcie Niemna.

Najbardziej wymagające rośliny, buraki cukrowe i tytoń, są uprawiane na Pomorzu Wschodnim w bardzo ograniczonym zakresie. Spotykamy je na najkorzystniejszych obszarach na zachodzie, w dolinie Wisły i Nogatu (buraki i tytoń) oraz w zastoUku (buraki cukrowe). Obie te dziedziny posiadają rolnictwo najbardziej wielostronnie rozwinięte.

Wysoce charakterystyczną cechą rolnictwa Pomorza Wschodniego jest intensywna i wielkie przestrzenie zajmująca uprawa roślin pastewnych. Średnio tutaj rośliny pastewne zajmują 17,5 proc. powierzchni uprawianej. Wielkie znaczenie posiada przede wszystkim uprawa koniczyny, przyczym charakterystyczny dla całej północnej części kraju jest 15 do 23 proc. ziemi ornej, Częste są również na tym obszarze wartości 23 do 30 proc. Tylko na terenach zandrowych, mazurskich powierzchnia uprawy koniczyny spada poniżej 7 proc. Ważną rolę odgrywają także pastewne mieszanki zbożowe, które są szczególnie charakterystyczne dla wschodniej części Pomorza Wschodniego.

4. Hodowla.

Doniosła rola roślin pastewnych wraz z obfitością pustwisk i łąk wymownie świadczy o charakterze rolniczo-hodowlanym obszaru.

Na pierwszy plan wysuwa się hodowla bydła rogatego, która OBiąga maksimum w krajobrazach łąkowych delty Wisły, Pregoły i Niemna. Na 1 kmkw przypada tam ponad 70 sztuk. W obszarze nad-niemeńskim liczebność bydła rogatego jest trochę mniejsza (55-70 sztuk na kmkw). Terenem intensywnej hodowli bydła są zachodnie obrzeżenia zastoiska (60 — 70). W reszcie panuje wartość od 50 do 55 sztuk na kmkw. Najubpższe pod tym względem są Mazury. Za wyjątkiem powiatu Reszelskiego i Żądzborskiego w całej reg. Olsztyńskiej przypada mniej niż 45 sztuk na kmkw.

Podobnie więc jak i w uprawie roślin pastewnych zaznacza się zasadnicza różnica w hodowli między częścią północną i południową. Oprócz ilościowej widoczna jest również różnica jakościowa. Gdy na północy hodowane jest rosłe, wy^kt. artościowe bydło, to Mazury stać tylko na wyżywienie gatunku drobniejszego, który dostarcza mniejszych ilości mleka i mięsa.

Rozmieszczenie świó odpowiada mniej więcej intensywności hodowli bydła, bowiem odtłuszczone mleko jest główną podstawą tuczenia nierogacizny.

Pomorze Wschodnie |est słynne z hodowli koni, których przeważnie przypada od 15 do 20 na kmkw. Tylko w powiatach ostródz-kim, niborskim i szczytnowskim liczba ta spada poniżej 15. Na wschodzie, głównie w obszarze nadniemeńskim, hodowane są przede wszystkim konie wojskowe (remontowe). W pozostałej części przeważa hodowla zimnokrwistych, ciężkich koni roboczych.

5, Produkcja rolniczo-hodowlana.

Zbiory najważniejszych zbóż i ziemniaków przedstawiają się jak

następuje:	Pszenica	Żyto	Owies	Jęczmień	Ziemniaki
	w q	w q	w q	w q	w q
Pom. Wsch.	729 618	5 569 653	3 423 034	3 303 563	31 546 114
Regencja: Królewiecka	278 818	1 996 255	1 594 772	1 413 566	10 330 024
Gąbińska	154 299	1 378 585	876 95J	813 006	6 795 500
Olsztyńska	102 314	1 800 558	623 042	717 497	11070 923
Kwidzyńska	194 187	394 455	328 269	359 514	2 946 667

Całkowita wysokość zbiorów w poszczególnych regencjach odpowiada mniej więcej rozprzestrzenieniu poszczególnych upraw, skorygowanemu jeszcze przez wartość plonów,

Pomorze Wschodnie nie jest bynajmniej krainą wielkich nadwyżek zbożowych, W zakresie zbóż chlebowych jego możliwości eksportowe są bardzo skromne. Nadwyżka pszenicy wynosi zaledwie 2,1 proc. Dla żyta procent ten wzrasta do 16,6 proc.

Produkcja rolniczo-hodowlana Pomorza Wschodniego największe możliwości posiada w nabiale i mięsie. Obszar ten produkuje na eksport duże ilości cieląt i świń. Sery (sławny ser tylżycki) pochodzą głównie z delty Niemna i doliny Wisły. Natomiast najważniejsze bb-szary produkcji masła widzimy w południowym Oberlandzie i w za-i toisku. Najważniejszymi rynkami zbytu są: Berlin i Śląsk dla masła, a Berlin, Śląsk i wszystkie ośrodki północnych i zachodnich Niemiec dla sera.

6. Oblicze krajobrazowe wsi.

Pierwotne osiedla Prusów miały kształt przysiółków, lub też rozproszonych wsi, składających się z rozproszonych zagród. Ówczesne dwory ziemiańskie były naogół niewielkie, ale przecież istniały.

Późniejsza kolonizacja obca przeobraziła fizjognomię wsi. Wieś nabrała silniejszego akcentu krajobrazowego, kiedy na miejsce małych przysiółków i pojedyńczych zagród zjawiły się duże osiedla, skupione najczęśaiej w kształcie walicówek lub owalnie.

Taki obraz wsi przetrwał aż do początków XIX wieku. Przeprowadzona jednak w tym czasie na wielką skalę separacja gruntów i ich komasacja znów przeistoczyły oblicze wsi Pomorza Wschodniego w sposób zasadniczy: Gospodarze przenosili się masowo ze starych wsi na wydzielone lub skomasowane grunty, dążąc do ulokowania się w ich środku. Wsie zwarte pustoszały, a dokoła nich w szerokim zasięgu powstawały nowe, rozrzucone sadyby. Dawna wieś zanikała, zmalało jej znaczenie w gospodarce rolnej, zredukowała się jej rola krajobrazowa. Liczba domów w starej wsi wybitnie zmalała i zniknęła bezpowrotnie wartość jej układu. Panującą w krajobrazie formą stały się wsie rozproszone, tworzące całość raczej w sensie administracyjnym niż w pojęciu krajobrazowym. Równocześnie zmienił się charakter gospodarczy nikłych i przeobrażonych pozostałości dawnych wsi. Pozostali w nich przeważnie małorolni j bezrolni rzemieślnicy oraz właściciele sklepów i karczm.

Osadnictwo rozproszone |est z|awiskiem powszechnym na Pomorzu Wschodnim. Różnice regionalne dotyczą więc w pierwszym rzędzie intensywności rozproszenia. Kluczem do tego zagadnienia jest przedstawiona wyże| struktura gospodarstw wie|skich.

W oberlandzie i w północnej Warmii, gdzie panuje gospodarstwo wielkochłopskie, rozproszenie |est bardzo duże. Zagrody bq wielkie, ale występują rzadko. Na Mazurach natomiast i na wschodzie gospodarstwa są mniejsze, wobec czego zagrody rozproszone i tutaj zagęszczają się.

X, Komunikacja (zob, mapę 3).

1. Koleje.

Najbardziej charakterystyczna cecha sieci dróg. Pomorza Wschodniego wynika z jego położenia geograficznego: przebieg magistralnych linii kolejowych nie tłumaczy się w granicach tego obszaru, gdyż zadaniem ich nie jest łączenie najżywotniejszych ośrodków Pomorza Wschodniego. Sieć drożna tej krainy w swych zasadniczych zarysach staje się zrozumiała dopiero na szerszym tle terytorialnym. W układzie magistrali kolejowych panuje kierunek z południowego zachodu na północny-wschód, — linie kolejowe Malborg-Elbląg-Królewiec i Dział-dowo-Olsztyn-Królewiec-Wystruś-Tylża. Następne kierunki — to zachód-wschód (Królewiec-Ełk). Jest to więc oczywistym, że przewodnie linie komunikacji Pomorza Wschodniego są w pierwszym rzędzie wykładnikiem naczelnej cechy jego położenia geograficznego oraz |ego tranzytowe! roli. Pozostałe linie, przeważnie jednotorowe, częściowo podkreślają te same akcenty główne w obrazie komunikacyjnym obszaru, w zasadzie jednak już służą celom lokalnym.

Pomorze Wschodnie posiadało w 1936 roku 3228,37 km linii kolejowych, czyli 11,3 kmkw. Jest to gęstość bardzo znaczna, prawie na poziomic woj. pomorskiego (11,4) a nieco wyższa niż w woj, poznańskim (10,1). Na ogólną długość linii kolejowych 3228,37 km przypada 1043,98 linii magistralnych. Są to prawie wyłącznie koleje państwowe. Długość prywatnych linii kolejowych wynosiła zaledwie 48,5 km. Po-zatym w rękach prywatnych znajduje się 907,07 km kolei wąskotor,

2.    Drogi bite.

Ogólna długość dróg bitych Pomorza Wschodniego w 1937 r. wynosiła 12530,54 km, a gęstość ich (32,5 m na 100 kmkw) znów przypomina btosunki drogowe w woj. poznańskim (34,4 m na 100 kmkw) i pomorskim (31,0). Oprócz normalnych dróg bitych do końca grudnia 1938 roku wybudowano autostradę z Elbląga do Królewca o długości 96,3 km.

W całkowitej sieci dróg bitych, poza autostradą uczestniczą drogi państwowe oraz prowincjonalne (I-ej klasy) i powiatowe (2-ej klasy). Drogi państwowe o dalekim zasięgu wynosiły w tym czasie 2501,08 km. Drogi 1-ej klasy (4543,03 km ogólnej długości mają także daleki zasięg. Wreszcie drogi powiatowe 2-ej klasy o łącznej długości 5386,43 km mają już charakter lokalny i sieć ich cechuje brak skoordynowania. Budowano je w zakresie bezpośrednich potrzeb powiatów, nieraz tak ciasno pojmowanych, że brakowało połączenia sąsiednich ośrodków powiatowych, jeżeli już łączyła je linia kolejowa.

Od chwili rozwoju kolejnictwa drogi bite na Pomorzu Wschodnim były zaniedbane, co zmieniło się dopiero z postępem motoryzacji zwłaszcza III Rzeszy. W dniu 1 lipca 1938 r. Pomorze Wschodnie posiadało 39,556 motocykli, 37158 samochodów osobowych (zob. mapę 3) i 8223 ciężarowe.

Rozwinęła się tedy komunikacja autobusowa. W 1937 roku istniały 133 linie o łącznej długości 3428,4 km obsługiwane przez 175 autobusów. Były to częściowo przedsiębiorstwa prywatne (57 linii i 74 autobusy), przeważnie jednak — państwowe (Reichsport — 76 linii i 101 autobusów).

3.    Drogi wodne,

Pomorze Wschodnie posiada doskonałe drogi wodne śródlądowe nie całkiem jednak jeszcze wyzyskane. Oprócz wielkich dróg naturalnych Nogatu, Niemna, Pregoły i Wielkich jezior żeglowych, na całej długości istnieje tu szereg kanałów. Kanał Oberlandzki łączy (grupę

Jezior Ostródzkich z Elblągiem za pośrednictwem jeziora Drużno, Cenną arterią wodną reprezentuje Dajma, połączona z Gligą wielkim kanałem Fryderyka. Największą jednak drogą wodną całego obszaru jest niewykończona jeszcze droga Mazurska. Poczynając od Jańsborka przecina ona wielkie jeziora Mazurskie, Sniardwy, Niegocińskie i Mamry, a za pośrednictwem niewykończonego jeszcze kanału Mazurskiego łączyć się ma z żeglownym (od Alleoburga) odcinkiem dolnej Łyny—a więc z Pregołą i morzem.

W dotychczasowym układzie dróg wodnych istnieje już połączenie Polski z Pomorzem Wschodnim. Dzieje się to zarówno na wschodzie jak i na zachodzie. Obie te drogi zresztą się łączą. Droga zachodnia Wisły i Nogatu przez zalew Wiślany łączy się z Progołą a za jej pośrednictwem przez Dajmę, Kanał Fryderyka i Gilgę z Niemnem, który łączy Pomorze Wschodnie od strony wschodniej z arteriami wodnymi Polski. Również i w-środku obszaru są doskonałe warunki do stwerze-nia połączeń wodnych z Polską. Droga wodna Mazurska łatwo może być związana za pośrednictwem Pissy z Narwią, a więc zarówno z Wisłą jak i z Prypecią. ‘Podobnie kanał Oberlandzki i jeziora Ost-ródzkie można połączyć z Drwęcą.

Dużą wymowę i wielką aktualność zawiera w sobie naturalny układ wód Pomorza Wschodniego. Nie można również nie zauważyć^ zasadniczej różnicy między sztucznym przecież układem sieci kolejowe| ł naturalnym układem dróg wodnych. Magistrale kolejowe jakto widzieliśmy poprzednio, są zorientowane zasadniczo ku zachodniemu połud-niowo-zachodowi lub ku południowo-wschodowi. Jest to w dużej mierze orientacja pozapolska w przeciwieństwie do wielkich, a potencjalnie leszcze większych dróg wodnych Oberlandzkiej i Mazurskiej,

Ogólna długość dróg wodn, Pomorza Wschodniego wynosi 524 km, obsługuje je 162 statki o łącznym tonażu 10.000 i sile 16.000 koni ^ parowych.

XI. Przemysł

W ubogim przemyśle Pomorza Wschodniego wyróżnia się dwie zasadnicze grupy: przemysł oparty na surowcach miejscowych i przemysł nieposiadający podstawy surowcowej.

1. Przemysł oparty na surowcach miejscowych.

Do pierwszej grupy należą przemysł mineralny, drzewny, oraz przemysł oparty na wytwórczości rolniczej.

Najstarszy jest przemysł bursztynowy. Bursztyn wydobywany odkrywkowo w Palranicken i wyławiany na wybrzeżu po burzy jest przerabiany w Królewcu. Drobniejsze odłamki są przetapiane i idą do handlu jako bursztyn prasowany.

Na obszarze nieposiadającym zupełnie budulca kamiennego, a przytym ubogim w lasy, wielkie znaczenie ma przemysł cegielniany.

Surowice w postaci iłu i glin morenowych, za wyjątkiem zandrowych pól południa, występu|e prawie powszechnie. Stąd też przynajmniej w zakresie małych zakładów przemysł ten rozmieszczony jest równomiernie na całym terenie Pomorza Wschodniego. W odniesieniu jednak do wielkich cegielni istnieje obok surowca jeszcze jeden warunek, który wpływa na rozmieszczenie tego przemysłu. Produkt fabrykacji jest ciężki, wobec czego wielkie cegielnie, które muszą mieć dostatecznie chłonne rynki zbytu, nie są w stanie kalkulować drogiego przewozu kolejowego, korzystają z dróg wodnych i lokują się niezbyt daleko od wielkich miast. Skupienie tedy wielkich cegielni występuje nad morzem, w okolicach Elbląga, Królewca i Labiawy oraz wzdłuz drogi wodnej Oherlandzkiej. Z wielkich zasobów iłów nad zalewem Wiślanym korzysta również fabryka ceramiczna w Cadinen.

Przemysł drzewny jest tutaj rozwinięty bardzo wysoko, bo ponad miarę miejscowego surowca. Składają się nań przemysł tartaczny, żywiczny i fabryki celulozy. Tartaki, zwłaszcza większe, skupiają się na Mazurach jako na obszarze najbogatszym w lasy. Miejscowego drzewa wystarcza im jednak na 5 miesięcy w roku. Poza tym są skazane na dowóz. Sosnowe lasy mazurskie również dają podstawę do wydobywania żywicy.

Fabryki celulozy, które produkują około 20 proc, wytwórczości całych Niemiec, oczywiście w daleko wyższym stopniu aniżeli tartaki są skazane na surowiec importowany. Dlatego też są ulokowane w najlepszych warunkach komunikacyjnych, w Królewcu, Tylżyi Ragnecie,

Rozmieszczenie przemysłu spożywczego wykazuje również dostatecznie wyraźne akcenty regionalne. Cukrownie silnie zawsze związane z obszarami uprawy buraków, występują wyłącznie w dolinie Wisły (Ricscnburg i pod Malborgiem) i w południowej części zastoiska

(Rastenbork).

Przemysł młynarski w formie wiatraków oraz młynów wodnych jest rozsiany dość równomiernie po całym kraju. 'Jednakże wielkie nowczesne młyny maja zasięg ograniczony, wytyczony przez warunki w których powstały. Ponieważ przeznaczeniem był ich przemiał zboża rosyjskiego obok miejscowego, więc budowano je na obszarach, gdzie drogi idące z Rosji przecinały na|ważniejsz miejscowe okręgi zbożowe. Przy drodze kolejowej jikuny-Królewiec wielkie młyny znajdują się w Gąbinie, Welawie i Królewcu. Młyny w Bartoszycach i Rastemborku powstały w związku z linią kolejową Prostki-Królewicc.

W konserwacji rozwinięte! hodowli duże znaczenie na Pomorzu Wschodnim posiada przemysł mleczarski. Największe mleczarnie znajdują się w Królewcu. Przemysł mleczarski zgrupował się przede wszystkim na obszarach nn|burdzici rozwinięte) hodowli, a więc w delcie Wisły i Niemna, gdzie fabrykuj się więcej sera niż masła.

Bardzo charakterystyczne jest wreszcie rozmieszczenie gorzelni, związanych z produkcią ziemiaków. Głównym obszarem ich występowaniu są Mazury Ponieważ gorzelnie są związane zasadniczo z wielką Własnością, Więc liczba ich est największa tam, gdzie spółwystępuje wysoka przewaga w.elicie, własnośct z intensywną uprawą ziemniaków.

Dlatego też południowa część dziedziny wielkiel włusności (głównie powiat Ostródzki i płd. część Niborskiego (jest głównym obszarem gorzelnianym Pomorza Wschodniego.

2, Przemysł wywołany przez komunikację i materiał ludzki.

Podstawę przemysłu drugiej grupy, przemysłu pozbawionego miejscowych surowców stanowią w pierwszym rzędzie warunki komunikacyjne i materiał ludzki. Powołały go do życia miejscowe potrzeby (budowa okrętów i maszyn) i konieczność stworzenia warsztatów pracy dla istniejącej ludności miejskiej (ludność Królewca; Elbląga, Tylży).

Stocznia Schichau w Elblągu stanowi najpoważniejszy zakład przemysłowy obszaru. W tym samym mieście znajdują się fabryki samochodów. Dość szeroko rozbudowany przemysł posiada Królewiec, gdzie rozwinął się przemysł maszynowy i elektrotechniczny, papierniczy, drzewny, wugonowy i samochodowy. Mniejsze fabryki maszyn poza Elblągiem i Królewcem znajdują się również w Wystruciu, Olsztynie, Malborku i Tylży.

Przemysł tytoniowy znajduje się w Elblągu, Malborgu i Bruns-berdze. Zresztą poza wielką papiernią w Tylży i Królewcu istnieją tylko drobne zakłady w większych miastach Pomorza Wschodniego. Warto jeszcze wskazuć na Brunsbergę jako ośrodek przemysłu skórzanego.

XII. Miasta

1. Liczba, wielkość i rozmieszczenie.

Spis ludności z 1939 r. wykazał na obszarze Pomorza Wschodniego 92 gminy ponad 2 000 mieszkańców — gminy te statystyka niemiecka uznaje za miasta — razem więc z 5 miastami posiadającymi mniej niż 2 tysiące ludności Pomorze Wschodnie posiada 97 miast. Są to przede wszystkim karłowate miasta wiejskie (Landstatte) poniżej 5 tys. Miasteczek tycb jest 48. Następne miejsce zajmują miasta małe od 5 — 20 tys. mieszkańców (37). Średnie miasta od 20 — 100 tys, mieszkańców są bardzo nieliczne. Na ogólną ich sumę 7 wypadają przytem cztery o wielkości od 20 — 50 tys. i 3 od 50 — 100 tys. mieszkańców Wreszcie wielkim miastem, powyżej 100 tys. mieszkańców jest tylko jąden Królewiec.

Powstawanie miast na terenie Pomorza Wschodniego wiąże się ściśle z podbojem krzyżackim. Miasta krzyżackie powstawały zazwyczaj pod osłoną zamku i służyły do umocnienia podstawy dla dalszych podbojów. Stąd też najstarsze miasta w strefach wypadowych ekspansji krzyżackiej, nad Wisłą (Elbląg, Kwidzyń, Malborg) i nad zalewem Wiślanym (Brunsberga, Królewiec), Dalsze powstawanie miast postępowało kolejno ku wschodowi od baz .początkowych. Dlatego też daty lokacji miast, najstarsze na zachodzie, ku wschodowi stają się coraz to późniejsze. Do 1325 r. powstawała większość miast do linii obejmującej od wschodu Ostródę, Morągi, Mehlsack, Królewiec. W następnym i ostatnim już okresie kolonizacji krzyżackiej do 1410 r. Wystruć. W tym okresie istniały już 54 miasta. Reszta powstawała później, głównie za czasów Fryderyka Wilhelma I.

W rozmieszczeniu miast naogół dość monotonnym zaznacza się |ednak bardzo wyrazista różnica między zachodnim obszarem miast krzyżackich i terenem wschodnim, a zwłaszcza w północno-wschodnim. Zachód jest silniej umiastowiony. Skupienie miast jest tam znacznie większe. Bardzo dobrym miernikiem porównawczym jest tutaj liczba ludności wiejskiej przypadająca średnio na jedno miasto. Na całym zachodzie z małymi wyjątkami przypada średnio poniżej 15 tysięcy ludności wiejskiej. Wyjątkowo liczba ta wzrasta do 20 tysięcy, a czasem nawet do 30 tys. Natomiast na wschodzie normalna jest liczba ponad 30 tys. średnio na jedno miasto. Główną przyczynę wielkie) liczebności miast na zachodzie należy upatrywać w procesach historycznych. Krzyżacy budowali wiele zamków i miast dla celów ekspansji wojennej. W takich warunkach miasta, które zasadniczo poprzedzały rozwinięte osadnictwo wiejskie, budowane były na wyrost, dla obsłużenia potrzeb gospodarczych wsi jeszcze nie istniejących. Pewną rolę odegrały również ówczesne warunki komunikacyjne. Drogi przedstawiały wiele do życzenia, przeważnie nawet wcale ich nie było. Dlatego też ośrodki handlowe musiały być rozsiane gęsto. Całkiem inaczej było na wschodzie, gdzie miasta powstawały już na tle wykształconego krajobrazu wiejskiego i zaawansowanej sieci drogowej.

2. Podstawy bytu.

Decydujący wpływ na rozwój wielkich i średnich miast Pomorza Wschodniego mają stosunki komunikacyjne. Z pośród nich szczególne znaczenie posiadają ośrodki dróg wodnych. Jeden tylko Olsztyn nie jest związany z arteriami wodnymi. Największe miastu, Królewiec (332 270) i Elbląg (85 925) znajdują się w punktąch powiązania dróg wodnych morskich z śródlądowymi. Pozostałe średnie miasta Tylia (59 105) i Wystruć (48 711) korzystają z dogodnego połączenia węzłów kole|owych z drogami wodnymi. Moment komunikacyjny odegrał zasadniczą rolę również w powstawaniu miast mniejszych i nawet najmniejszych. Wypowiadały się tutaj przeważnie jednak ośrodki komunikacyjne drugiego i trzeciego rzędu. Również i w ostatnim czasie warunki komunikacyjne doprowadzały do przeobrażenia osiedla wiejskiego na miejskie. Przykładem tego są graniczne Ejtuny. Znaczenie jednak tego momentu wyraziło się najsilniel w wypadku osiedla Kor-schen. Mimo, że znajduje się ono w obrębie obszaru posiadającego nadmiar miast, dzięki swemu położeniu na przecięciu magistralnym linii Iława-Wystruć-Tylża i Królewiec — Ełk wyrosło do rzędu miast osiągając — 3,041 mieszkańców.

Główna podstawa rozwoju i egzystencji mniejszych miast Pomorza Wschodniego wynika z ich roli lokalnych ośrodków handlowych. Rozwój kolei żelaznych miał dla nich niewielkie znaczenie, często nawet niekorzystne. Koleje bowiem przysunęły wieś do większych miast, które w większym stopniu stawały się bezpośrednim rynkiem zbytu i miejscem zaopatrzenia. Na szczęście dla małych i mniejszych miast koszty transportu były zbyt wysokie dla posiadaczy mniejszych gospodarstw.

Istnienie ośrodków administracyjnych w miastach posiada dla nich bardzo doniosłe znaczenie 42 miasta są centrami władzy powiatowej. Wzrost Gąbina (21521) i przede wszystkim Olsztyna (50 396) jest w wysokim stopniu wynikiem rezydowania w tych miastach władz regencyjnych.

Ubogi przemysł Pomorza Wschodniego nie odegrał wybitniejszej roli w powstawaniu i rozwoju miast. Można podkreślić raczej coś wręcz przeciwnego. Istnienie miast i ludności miejskiej dawało materiał ludzki, który należało wyzyskać w przemyśle. Dotyczy to w pierwszym rzędzie przemysłu opartego na surowcach importowanych. Dlatego też przemysł ten nabrał poważniejszych rozmiarów przede wszystkim w ośrodkach dowozowych, w miastach posiadających najdogodniejsze położenie komunikacyjne.

3. Oblicze miast.

Na fizjonomię miast średniowiecznych wpływa wybitnie ich niejednokrotnie wyraźna tendencja obronna. Stąd malownicze położenie miast na wysokich ostrogach wysuniętych w doliny (Lidzbark) oraz na wysepkach wyższych w nieckach jeziernycb, a miejscach ułatwionego przejścia.

Większość miast posiada w założeniu typowy plan kolonizacy|ny, którego istotę stanowi obszerny czworokątny rynek, przyjmujący prostopadle uchodzące do niego ulice. W pośrodku zwykle zna|duje się ratusz a opodal w ukryciu kościół. W architekturze starego ośrodka panuje niepodzielnie surowy, północny gotyk, oparty na wątku ceglanym. Rynek jest zabudowany starymi kamienicami o wąskich fasadach zdobionych szczytami. Często obraz rynku urozmaicają domy podcieniowe szczególnie liczne w Warmii,"

Zupełnie inny chatakter mają miasta wschodnie i południowe. Wynika to zarówno z ich genezy, jak również architektury. Miasta te powstawały zasadniczo z istniejących już dawniej osiedli wiejskich, z czego wynikały odmienności w planie. Zamiast kamienic szczytowych zjawiają się tutaj domy orientowane do rynku frontalnie, ratusz jest mniej okazały i kościół wychodzi z ukrycia, niejednokrotnie stojąc w pośrodku rynku. Niema już oryginalnego gotyku, panują budowle XVIII i XIX wieku.

Na obraz miast Pomorza Wschodniego w wysokim stopniu wreszcie wpłynęły spustoszenia z czasów wojny światowej, która objęła całą wschodnią część kraju docierając niemal do samego Królewca. Późniejsza odbudowa zmieniła oblicze wielu miast.

B. PRZEGLĄD_K_R A I N

(zob. mapę 4

Przyjęty tutaj podział Pomorza Wschodniego na krainy opiera się głównie na stosunkach geograficzno-gospodarczych. Wyróżnione pod względem ukształtowania powierzchni jednostki niejednokrotnie wykazują wielkie urozmaicenie.

I. Obszar zachodni

Sięga on daleko na wschód aż po Pasłękę i górną Łynę. Obejmuje więc bardzo zróżnicowane krajobrazy. Należą tu Nizina Nadwiślańska wraz z deltą, Wysoczyzna zachodnia (Oberland) i wzgórza Elbląskie.

1.    Nizina Nadwiślańska.

Najrozleglejszą formę terenu na obszarze nadwiślańskim przedstawia płaskie dno dolinne, które zmeliorowane stało się urodzajną krainą. Dobra gleba, łagodny klimat i drobne gospodarstwa rolne spowodowały wielką rozmaitość produkcji. Główne uprawy to pszenica i buraki cukrowe. Około 10 proc. całkowitej powierzchni zajmuje uprawa tytoniu. Jest to zresztą pośledni tytoń fajkowy. Dziedzina nadwiślańska dostarcza warzyw i znana jest jako główny na Pomorzu Wschodnim obszar owocowy. Z biegiem Wisły kraina 'taje się wilgotniejsza, co powoduje rozszerzenie powierzchni łąk. Jest tutaj rozwinięta hodowla i gospodarstwo mleczne.

Osady wiejskie wyciągają się.wzdłuż krawędzi doliny. Ośrodkiem gospodarczym i administracyjnym niziny nadwiślańskiej jest Kwidzyń (20 594). Leży na półwyspowato wysuniętym ponad dno dolinne płacie dawnego stopnia dolinnego (terasy). Jest to położenie obronne, wyzyskane przez ten stary ośrodek targowy i zamek krzyżacki. Stąd rozciąga się szeroki widok na całą nizinę, Kwidzyń nie posiada większej'!) znaczenia komunikacyjnego ani_ rozwiniętego przemysłu. Jest tylko lokalnym centrem gospodarczym i siedzibą władz regencyjnych.

2.    Delta.

Położona w granicach Pomorza Wschodniego część delty wiślanej stanowi depresję (około 1,5 m poniżej poziomu morza). Mimo prac melioracyjnych poziom wód gruntowych jest bardzo wysoki, co powo-

duje, że w krajobrazie panują płaskie powierzchnie łąk przerywane licznymi rowami.

Rozproszone osiedla wiejskie występują głównie na płaszczyznach wśród pastwisk i łąk. Natomiast niewielkie wprawdzie skupienia zagród zjawiają się na wysepkach wyższych zbudowanych z piasku lub glin dyluwialnych.

W gospodarce panuje hodowla i oparte na niej mleczarstwo. Znaczny udział w zagospodarowaniu terenów wydartych wodzie mają koloniści holenderscy. Na terenach nieco wyższych poza obszarem dominujących łąk rozwinęła się uprawa buraków cukrowych przerabianych w cukrowni pod Malborgiem.

Na krawędzi doliny, tuż nad Nogatem, wyrosła naturalna stolica tego obszaru, Malborg (27 218), typowe miasto krzyżackie z gotyckim zamkiem wielkiego mistrza i wspaniałym również gotyckim ratuszem. W hierarchii administracyjnej jest tylko miastem powiatowym, posiada jednak pierwszorzędne znaczenie komunikaayjne i handlowe. Malborg leży na magistrali wiodącej z zachodu do Królewca i jest ważnym punktem przeładunkowym. Jak na stosunki Pomorza Wsccodniego ma dość rozwinięty przemysł: fabryka mleka skondensowanego, cygar, gumy i przemysł maszynowy.

3. Wzgórza Elbląskie.

Ponad krajobrazy dolinne wznoszą się Wzgórza Elbląskie (Elbin-ger Hohen, Trunzer Plateau) do wysokości prawie 200 m nad poziom Nalewu Wiślanego, ku któremu opadają ostro zarysowanym stokiem. Podobnie granice wzgórz na zachodzie, z deltą i na południe z kotliną Pasłęki (Pr, Holądu) są bardzo wyraźne. Natomiast spadek ku wschodowi jest stopniowy i łagodny. Osobliwy wdzięk mają krawędzie, które zwłaszcza od strony Zalewu są pocięte licznymi i głębokimi parowami. Powierzchnia tego obszzru jest zbudowana naprzemian z glin morenowych i piasków. Wybitnym urozmaiceniem rzeźby są pagórki moren czołowych.

Spotykamy tu wspaniałe lasy liściaste. Stosunkowo duże zadrzewienie obszaru potęguią jeszcze liczne sady pokrywające stoki Wiślanego zalewu.

Na przeważnie piaszczystych glebach v zgórz Elbląskich rozwinęły się głównie drobne gospodarstwa chłopskie. Zasadnicze rodzaje uprawy stanowią żyto, owies i |ęczmieó, Towarzyszy im uprawa ziemniaków i koniczyny, które mają duże znaczenie dla powszechnej wśród małych gospodarstw hodowli.

Obecność lasów pozwoliła na istnienienie wielu tartaków. Wychodzące^ na powierzchnię stoków wzgórz iły są eksploatowane przez wielkie cegielnie.

Osadnictwo wiejskie częściowo tylko skupione, przeważnie tworzy wsi rozproszone. Centrum handlowym dla tego obszaru jest Elbląg (85 925). Jest to miasto pomostowe na drodze z zachodu do Królewca, między jeziorem Drużno i zalewem. Dawną drogę przekreśliła przechodząca lądy linia kolejowa. Decydujące jednak znaczenie komunikacyjne Elbląg zawdzięcza swemu portowi, łączącemu drogę Wisły i kanału Obcrlandzkiego z morzem. Główne artykuły wywozowe portu Elblądzkiego — to drzewo i zboże pochodzące z jego zaplecza, które obejmuje całą zachodnią dziedzinę Pomorza Wschodniego. Znaczenie portu morskiego w Elblągu jest niewielkie. Ruch w tym porcie Sianowi zaledwie około 5 pror. ruchu w porcie królewieckim. Elbląg jest obok Królewca największym miastem przemysłowym Pomorza Wschodniego. Wysuwają się na czoło stocznie Schichau, zatrudniające około 10 000 robotników. Mniejsze są fabryki samochodów i cygar.

4, Wysoczyzna zachodnia (Obcrland).

Oznaczona wyraźnymi krawędziami wznosi się ostro ponad poziom Delty i kotliny Pasłęku. Osiąga odrazu 100 m n. p. m. na północy i wznosi się dalej ku południowi. Powierzchnia Wysoczyzny zachodniej składa się z kilku jednostek krajobrazowych. W przeważnej części tworzą ją krajobrazy moreny dennej. Na peryferiach tylko, na płd. ud Morągu, na NW i na S, wzgórza Dylewskie, pokrywalą ją moreny czołowe. Właśnie w Dylewskich Wzgórzach Wysoczyzna Zachodnia osiąga największe swe wysokośi i, przekraczające 300 m ó. p. m. Zresztą obszar ten w większości swej powierzchni jest prawie płaski lub falisty. Duże urozmaicenie do rzeźby Wysoczyzny wnoszą liczne, głęboko wcięte niecki jezierne i doliny rzeczne. Wreszcie na południu obszar zalegają niewielkie wachlarze zandiowe.

W związku z urozmaiceniem form urzeźbienia pozostaje duża zmienność powłoki glebowej. W zachodniej części występują urodzajne gliny. Ku wschodowi stają sie one bardziej piaszczyste. Na południu leżą prawie wyłącznie piaski zandrowe.

Pasma pagórków moren czołowych, często zbudowanych z gliny morenowej wzdłuż niecek jeziernycł porastają lasy mieszane, przeważnie liściaste i świerkowe. Natomiast na piaskach południowych rosną lasy sosnowe.

Pola pszeniczne i buraczane zajmują zachodnią część wysoczyzny, ustępując ku wschodowi uprawom żyta i ziemniaków. W ustroju agrarnym zaznacza się wysoka przewaga wielkiej własności, która zazwyczaj w połowie powierzchni, składa się z lasów. Przewaga wielkiej własności wyraża się krajobrazowo w tym, że istnieją tu okolice w których można przebyć około 30 km nie widząc wsi.

Osiedla wiejskie występują przeważnie w ścisłej łączności z dworem, bowiem poza kilkoma samodzielnymi gospodarzami składają się. one ze służby folwarcznep Jedynie na peryferiach zachodnich i przede wszystkim północnych spotyka się zdecydowanie chłopskie wsie. Warto istnienie ich tutaj podkreślić, albowiem należą one do niesłychanie rzadkich na Pomorzu Wschodnim dobrze zachowanych po separacji ulicówek.

Wysoczyzna Zachodnia odznacza się wielkim bogactwem miast. Największym z nich jest Ostróda (19 475) położona malowniczo wśród pagórków przy końcu niecki jeziernej, na przesmyku między Jeziorami grupy Drwęckiej. Jest ona miastem powiatowym, lecz wyjątkowe stanowisko wśród miast tego Obszaru zawdzięcza Ostróda swemu położeniu na drodze kańału Obcrlandzkicgo — i to w mielscu przecięcia z magistralą kolejową (Toruń-Iława-Wystruć). Posiada ona przemysł młynarski, maszynowy i drzewny, Drugim z kolei miastem jest Iława (Dt. Eylau) posiadając 13 948 mieszkańców. Jest ona również związana z kanałem Oberlandzkim przez położenie nad jeziorem Jeziorak (Gese-rischsee). Z innych miast należy mymienić: Prabuty (Riesenburg 8 093), położenie na linii kolejowej Malborg-lława; Kiszport (Christburg 3 603) słynny z targów końskich dla całego zachodu oraz posiadający młyny i tartak; Morągi (8 376), miasto powiatowe i znaczny ośrodek targowy; Libsztat (2 735); Zalewo (3 129): Liwski Młyn (Liebemiihl 2 439), Frey-stadt (3 531) i Bischofswerdęr (1821).

II. Warmia

Sięga od Wiślanego Zalewu aż po Pojezierze. Na zachodzie jest ograniczona Pasłęką, którą przekracza tylko w okolicach Fromborka, należącego do Warmii. Na zachodzie, gdzie granica jest niewyraźna, sąsiaduje ze Stablakiem i Wielkim Zastoiskiem. Południową granicę Warmii stanowi linia prosta, wzdłuż której przebiegała krawędź dawnej pustaci granicznej, oddzielającej ziemie krzyżackie (Wildnis).

Krajobraz Warmii jest bardzo urozmaicony wskutek wielkiego wydłużenia tej krainy z północy na południe. Wąski skrawek północny zajmuje Nizina Nadbałtycka. Na południu przylega do niej wyższa, lekko zagłębiona Kotlina Brunsbergi, która, poza wąskim pasmem wyższym łączącym Sztablak ze wzgórzami Elbląskimi, sąsiaduje z drugą większą kotliną Ornety (Wormditt). Na północnej krawędzi kotliny leży Mehlsack, w pobliżu południowej — Orneta. Łączą się one za pośrednictwem kotliny Pasłęku z zagłębieniem delty. Ponad kotliną Ornety wznosi się początkowo falista, później pagórkowata kraina Pojezierza.

Warmia jest najbardziej chłopską krainą Pomorza Wschodniego, W momencie przejęcia biskupstwa warmi|skicgo przez Królestwo Pruskie (1772 r.) własność wielka zajmowała raptem około 10 proc. całej powierzchni. Istnieją tu wszystkie odmiany strukturalne gospodarstw chłopskich. Północny i środkowy obszar aż do Lidzbarku zajmują niemal wyłącznie wielkie gospodarstwa chłopskie. Dalej na południowy wschód ustępują one miejsca średnim i wreszcie na południu średnim i małym gospodarstwom. Chłopi tutejsi są katolikami, a na południu, w powiecie Rcszelskim, i przede wszystkim Olsztyńskim, są również Polakami.

Wybitne zróżnicowanie powierzchni na wyraźne odrębne jednostki spowodowało również daleko idące rozczłonkowanie jej pod względem gospodarczym i komunikacyjnym. Przeprowadzenie linii kolejowych pogłębiło jeszcze rozbicie komunikacyjne obszaru. Magistrale przecina|ą Warmię tylko na północy (Malborg-Bruosberga-Królcwiec) i na skrajnym południu (Iława-OIsztyn-Wystruć). Wobec tego Warmia nie posiada jakiegoś wyraźnego punktu centralnego.

Duchową stolicą jej jest Brunsberga (21 143), stare (1284 r.) miasto hanseatyckie, które korzystało z żeglowniejszej dawniej Pasłęki i uczestniczyło nawet w żegludze morskiej. Od początków swoich była ona również miastem biskupim. Znaczenie gospodarcze Brunsbergi jest niewielki i zasięg jej oddziaływania w tym kierunku ogranicza się do Północnej Warmii. Posiada niewielki przemysł młynarski i skórzany oparty na surowcu importowanym.

Dzisiejszą rezydencją biskupią jest Frombork (3 000) położony malowniczo nad stromym wybrzeżem Zalewu. Posiada piękną, gotycką katedrę powszechnie znaną jako miejsce pracy Kopernika,

W kotlinie Ornety głównym ośrodkiem jest miasto tej samej nazwy. Orneta (7 816) jest stolicą wielkiego chłopstwa dzięki swemu dogodnemu położeniu komunikacyjnemu. Jest siedzibą największych spółdzielni rolniczych. Miasto posiada dużo wdzięku architektonicznego. Rynek otaczają podcieniowe domy, a w pobliżu znajduje się jeden z najpiękniejszych na Pomorzu Wschodnim kościół gotycki.

Mniejszym jest Mehlsack (4 384) również w tej kotlinie położony. Posiada dobrze zachowany zamek krzyżacki.

Lidzbark (11 703) jest dawniejszą rezydencją biskupów warmij-skich, którzy w jego okolicach posiadali liczne dobra stołowe. Wielki zamek krzyżacki korzysta z typowego położenia na wysokiej ostrodze wsuniętej w dolinę Łyny. Rynek jest otorzony pięknymi arkadami. Chociaż posiada tylko drugorzędny węzeł linii kolejowych, Lidzbark jest ważnym ośrodkiem gospodarczym dość rozległego i urodzajnego przyległego obszaru.

Największym miastem Warmii jest położony na Jej południowej peryferii, na pojezierzu — Olsztyn (50 396). Aż do połowy XIX wieku jodyną niemal atrakcją małego wówczas (3 700) miasteczka był zamek krzyżacki. Linia kolejowa postawiła miasto na nogi i spowodowała jego raptowny rozwój. Olsztyn stał się poważnym ośrodkiem gospodarczym i komunikacyjnym, co wpłynęło na powstanie w nim przemysłu, głównie maszynowego i spożywczego. W 1905 r. stał się stolicą regencji, co wzmogło jego rozwój i wpływom jego poddało oprócz Warmii przede wszystkim Mazury. Olsztyn znany jest jako wybitne centrum żywiołu polskiego,

Z pozostałych ęiiast warmyskich należy wymienić Wartembork (5 841) i Dobre miasto (Guttstadt) posiadający 5 976 mieszkańców.

III. Mazury

Jest to wielka kraina obejmująca całe południe Pomorza Wschodniego od wzgórz Dylewskich do Gołdapskich. Ten niesłychanie urozmaicony obszar można podzielić na trzv zasadnicze jednostki: Krainę Wysokiego Pojezierza, Wielką Nieckę Środkową i Pole Zandrowe.

Wysokie Po|ezierze — to główny na Pomorzu Wschodnim zespół rozległych i wyniosłych krajobrazów moreny czołowej. Występuje tu niespotykane nigdzie pozatym bogactwo form. Głównym rysem tej krainy są wysokie, wyciągnięte ze wschodu na zachód wały i liczne inne nieregularnie rozmieszczone pagórki. Zespolone są z fiimi liczne zagłębienia, przeważnie izolowane i bezodpływowe. I tak już urozmaicony krajobraz wzbogacają zwierciadła niezliczonych jezior. Większość z nich wraz z wałami morenowymi wprowadza pewien ład do chaosu niespokojnych form powierzchniowo przeważających. Bowiem jeziora te są najczęściej rynnowymi. Niecki wydłużone regularnie w kierunku południkowym nadają krajobrazowi cechę stałości i rytmu.

Wielka niecka środkowa rozbija poprzednią jednostkę krajobrazową na część zachodnią i wschodnią. Stafiowi ona dość rozległą i wydłużoną z północy na południc płaską kotlinę, której znaczną część zajmują największe jeziora Pomorza Wschodniego, Śniardwy, Mamry i Niegocióskie.

Całe wreszcie południe Mazurskiego Obszaru zajmuje wielkie Pole Zandrowe, pole piaszczyste złożone z płaskich, wachlarzowato uformowanych nasypów.

Zandry — ich chude piaski — dały podstawę puszczy Jańsbor-skiej i innym wielkim obszarom leśnym, zajmującym około jednej trzeciej krajobrazu. Prawic że całkowicie bezleśna jest wielka Niecka Środkowa, która w przeważnej swej części przedstawia tereny uprawne i błotniste. Wielkie urozmaicenie rzeźby i związanej z nią budowy geologicznej Wysokiego Pojezierza powoduje w następstwie bogactwo form użytkowania ziemi i upraw.

Zachodnia część całej tej krainy, poza zasadniczą pod względem etnicznym kolonizacją polską, była dziedziną osadniczej działalności krzyżackiej. Wskutek tego zrozumiałe na tle poprzednich rozważać historycznych, że jest ona w bardzo wysokim terenem wielkiej własności. Inny, zwarty obszar wielkiej własności wkracza w dziedzinę mazurską na terenie wielkiej Niecki środkowej, gdzie dzięki większe| dostępności wpływów morskich panuje łagodniejszy klimat. Są to przeważnie dawne domeny państwowe, które przeszły w ręce prywatne za czasów napoleońskich. Zresztą Mazury są raczej krainą gospodarstw chłopskich.

Pod względem upraw Mazury są najbardziej jednostronną krainą Pomorza Wschodniego. Jest to zasadniczo obraz żytnio-ziemniaczany. Inne uprajvy posiadają drugorzędne znaczenie. Nawet rośliny pastewne i gospodarka łąkowa są upośledzone. Zazncza się przytem wyraźna róż-nicB między częścią południową i południowo-wschodnią. Mazury południowe charakteryzuje na|wyższy na całym obszarze Pomorza Wschodniego udział żyta (30 do 50 proc. ziemi ornej), gdy równocześnie powierzchnia zajęta pod ziemniaki sięga 30 proc. W Maz.urach wyżej położonych i posiadających najsurowszy klimat żyto ma mniejsze znaczenie i na czoło wysuwają się ziemniaki. W dość dużym zakresie są uprawiane pastewne mięszanki zbożowe, gdy łąk jest mało a cenniejsza pasza niema dogodnych warunków rozwoju, W południowej części krainy są liczne łąki, lecz z powodu wysokiego poziomu wody gruntowe! siano jest marne, Wogóle na Mazurach paszy jest niewiele — stąd i najznaczniejsza na Pomorzu Wschodnim: powierzchnia ugorów i skromniejsza niż na innych obszarach hodowla opiera się głównie na ziemniakach.

Siła polskiego elementu, który |est tutaj najliczniejszym zachowała się w nazwie krainy, usuwając w cień dawne nazwy pruskie i przezwyciężając konkurencję nomenklatury geograficznej mimo tak silnych tutaj akcentów rzeźby i nawodnienia.

Odrębność i wyrazistość krajobrazu mazurskiego (wysokie pagórki niecki rynnowe i jeziora? spowodowały na tym obszarze zachowanie odmiennego obrazu osadniczego. Obok osadnictwa rozproszonego będącego jak wszędzie następstwem komasacji i separacji, często występują tutaj wsie skupione, W formie ulicówek i rzędówek wyciągają się Wzdłuż jezior. Panuje dom drewniany zwrócony szczytem do ulicy.

Najważniejszym ośrodkiem południowo-zachodniego obszaru |est Nibork (7 700), punkt węzłowy trzech linii kolejowych, miasto powiatowe położone wśród zandru, Zachował się tutaj dobrze zamek krzyżacki.

Między rynnami jeziernymi malowniczo położony Ządzbork (9 880) jest głównym miastem (powiatowym) prawie bezleśnej środkowcl części Mazurów. W pobliżu znajduje się Biskupiec (8 468).

Ośrodkieęn południowym terenu jest Szczytno (14 312), które dzięki korzystnej sytuacji komunikacyjnej rozwinęło się i wysunęło na jedno z najpierwszych miast na Mazurach, z innych należy wymienić Pasym (2 409) i Wielbark (2 599).

Wielka Niecka środkowa posiada wiele miast, z których największe jest Lec (16 297). Dawny gród lccki strzegł drogi między jeziorami Niegocińskim i Mamrami. Z tego położenia wynika też znaczenie Lccu, zwłaszcza ód chwili, kiedy tędy przeszła linia kolejowa. Obok leży twierdza Boyen. Na koócu łańcucha jezior, a więc znów w miejscu posiadającym dużą wartość komunikacyjną, znajduje się Jańsbork (6 451). Tu jest naturalny punkt przecięcia dróg południkowych z równoleżnikowymi. Zakres jednakże jańsborskiego ośrodka jest ograniczony przez puszczę rozciągającą się na zachodzie. Ta sama przecież przyczyna, która zmniejsza znaczenie Jańsbnrska jako ośrodka handlowego, powoduje wzamian rozwinięty przemysł drzewny. Podobnie dla obszarów leśnych dalej na zachód położonych ośrodkami przemysłu drzewnego są Rudczcny i Stara Ukta Uroczo położone Mikołajki (2 631) są ogniskiem ruchu turystycznego. Największym miastem i równocześnie naturalnym centrum SE części Mazurów jest Ełk (16 480). Sytuowany przy linii magistralnej Królewiec-Białystok obdarzony węzłem ważnych choć drugorzędnych linii kolejowych. Olecko, obok Ełku jedyne miasto tej połaci kraju, posiada 7 118 mieszkańców. Jest ono typowym ośrodkiem rolniczego okręgu i siedzibą władz powiatowych.

IV. Równina północna

Obejmuje cały obszar na północ od wschodnich Mazur, sięgając na zachodzie po Sambię i Wielkie Zastoisko. Reprezentuje ona rozległy, otwarty teren równinny moreny dennej urozmaicony tylko mniej albo więcej wciętymi dolinami, Płaskie, o maio wydatnych formach są pradoliny Niemna i Wystruci — Pregoły. Pradolina Wystruci odprowadzała roztopowe wody przed czołem lodowca, który stał wtedy na miejscu zaznaczonym przez moreny czołowe łukowato przecinające Niemen powyżej Ragnety. Owe pagórki morenowe wyrastają ponad poziom równiny i urozmaicają monotonny- naogól krajobraz, Ku południowi rzeźba staje się żywsza i teren puszczy romińskicj jest już wybitnie falisty. Tworzy on próg oddzielający równinę od kotliny Dar-kiejmskiej, poza którą raptownie wzrastają deniwelacje sięgające wzgórz Gołdabskich.

Wspaniałe bory świerkowe i mieszane puszczy Rominskiej są największym zespołem leśnych wschodnich obszarów Pomorza Wschodniego.

Gospodarka rolna, oparta na dobrych glebach i korzystająca z łagodniejszego niż na południu klimatu, jest wielostronna. Pierwsze miejsce zajmuje uprawa żyta. Dalej występuje pszenica oraz towarzyszący jej jęczmień i' owies. Ziemniaki są reprezentowe dość skąpo. Dardzo rozprzestrzenione są ugory (5 — 15 proc. ziemi ornej). Z pastewnych najważniejsze są koniczyna i mieszanki zbożowe, których uprawa na wielką skalę jest bodaj najbardziej charakterystyczną cechą obszaru. Dzięki obfitości paszy hodowla jest bardzo intensywna.

Równina Północna jest krainą gospodarstw chłopskich w pierwszym rzędzie. Wielka własność jest rozsiana wyspowo tylko i wywodzi się z dawnych domen państwowych, które przeszły w ręce prywatne w XIX w. Najbardziej zwarty ich obszar występuje w okolicach Wy-strucia,

Największym miastem tej krainy jest Tylża (59 105) powstała i rozwijająca się jako miasto pomostowe nad Niemnem i w 1511 roku podniesiona do godności miasta. Jej znaczenie wynika z położenia nad Niemnem na granicy politycznej i na magistrali kolejowej. Jest dużym ośiodkiem handlowym i "przemysłowym. Specjalizuje się w handlu drzewnym. Z zakładów przemysłowych najważniejsza jest jedna z największych w Niemczech fabryka celulozy. Fabrykę celulozy posiada również Ragneta (10 124) o wiele mniejsza i uboższa. Nie posiada bowiem walorów komunikacyjnych Tylży. Nadzwyczaj dogodne położenie posiada Wystruć, jedno z niewielu na Pomorzu Wschodnim miasto średniej wielkości (48 105). Znajduje się ono w pobliżu miejsca, gdzie Wystruć, Pissa i Węgorapa zlewając się tworzą Pregołę, W Wystruciu przecinają się również największe magistrale kolejowe Pomorza Wschod-niego. Razem więc z drugorzędnymi liniami Wystruć stanowi największy w kraju węzeł kolejowy. Znany jest wreszcie z handlu końmi i bydłem. Zupełnie inny charakter ma Gąbin (24 521), który został miastem dopiero w 1723 r. Jest to przede wszystkim ośrodek administracyjny fako siedziba władz regencyjnych. Stołupiany (6 644), Piłkały (5 833), Dar-kiejmy (4 377) i Gołdap (12 818) są miastami powiatowymi i lokalnymi centrami gospodarczymi.

V. Delta Niemna

Rozpoczyna się poniżej Tylży. Już na terenie Delty Niemen rozdziela się na dwa ramiona Rus i Gildę na południu. Jest to prawie trójkątny obszar bagien w bardzo znacznej mierze osuszonych. Wśród nich wyzierają piasczyste lub gliniaste wysepki wyżej położone.

Wzdłuż zalewu porasta bagnisty las, siedziba łosi. Ku południowi rozszerza się, zajmując prawic całą szerokość delty. Tylko wyspowo występulą .niewielkie powierzchnie suchsze lub otwarte przestrzenie bagien.

Południowa, przeważnie lesista część Delty jest najsłabiej zasiedlona. Osadnictwo bardzo późne — bo głównie z XIX wieku — posuwało się (i posuwa nadal) od Tylży od nasady delty. Na północ od li-nji ujście Gilgi-Heinrichswalde aż do północnych krawędzi delty rozciąga się wielki obszar mniej lub więcej zwarcie zasiedlony. Pozatym wyciągają się one strefowo wzdłuż południowych krawędzi delty i wzdłuż zalewu. Natomiast na pozostałych terenach rozmieszczone są tylko wyspowo.

Osiedla położone 'nad zalewem — to osiedla rybackie, Mieszkańcy pozostałych zajmują się hodowlą i rolnictwem. Głównym przedmiotem uprawy są ziemniaki, a obok nich — cebula. Na północ od Heinrichs-walde jest bardzo rozwinięte sadownictwo.

Przy nasadzie delty oraz w widłach Rus i Gilgi panują gospodarstw i wielkochłopskie. Natomiast pozostały obszar jest zajęty przez drobne gospodarstwa o średniej wielkości około 2,5 ha. Ziemia jest tutaj własnością państwa, tylko budynki i inwentarz należą do dzierżawców. Wysoce rozwinięta hodowla dała podstawę gospodarce mlecznej. Głównym jej wytworem jest ser tylżycki. Masło produkuje się w daleko mniejszych ilościach.

Ośrodkiem administracyjnym_ i gospodarczym delty jest wielka wieś Heinrichswalde (3 467).

VI. Wielkie zastoisko i dolina Pregoły

Środek Pomorza Wschoniego zajmuje rozległe, płaskie zagłębienie, w któtym spiętrzyły się 3vody roztopowe, płynące z przed czoła lodowca i nie posiadające dostatecznego odpływu w żadnym -z pozostałych kierunków. Sięgało ono bowiem i tak jak dziś pozostała po nim kotlina aż do pagórków pojezierza. Na północnym krańcu za6toiska ciągnie się wąski pas wyniesień morenowych, po za któiymi leży brózda pradoliny Pregoły.

Płaskie dno zastoiska na ogół bezleśne i ot-w aj te zajmują dobre, lecą przeważnie ciężkie gleby ilaste i gliniaste. Są to częściowo osady jezierne, częściowo zaś morena osadzona przez późniejsze nasunięcie lodowca. Najbardziej urodzajne gleby występują w okolicy Rastem-borka. Wiele powierzchni zajmu|e jęczmień. Zjawia się tutaj w dość dużym zakresie burak cukrowy, Z pastewnych na pierwszy plan wysuwa się koniczyna i buraki. Nie charakterystyczne uprawy to ziemniaki i żyto. Hodowla ma na terenie zastoiska duże znaczenie. Szczególnie rozwinięta jest hodowla koni w dolinie Pregoły. Na krajobrazie i życiu gospodarczym wyciska piętno wielka własność, tworząca tutaj najrozleglejszy, zwarty obszar.

Największym miastem tej krainy jest Rastembork (19 631) pośredniczący w komunikacji z Mazurami, Jest pełnym życia ośrodkiem bogatego okręgu rolnego, posiada cukrownię i wielkie młyny, Bartoszyce (12 575) są następnym skolci miastem zastoiska. Frydląd (4 410) znany jest z elektrowni korzystającej z energii wodnej. Z innych należy wymienić Ilawkę (7 461), Schippenbcil (3 436), Nordenburg (3 173), Dry- « furt (2 293) i Barcin (Barten 1 541). Osobliwe stanowisko zajmuje Kor-schen (3 041) jako wybitny węże! kolejowy na przecięciu magistrali — Olsztyn — Wystruć i Królewiec — Ełk. Wieś Korschen aż do roku 1928 nie mogła się rozwinąć dosłownie z powodu braku miejsca na rozbudowę, ponieważ leży ona pomiędzy wielkimi dworami, które nie chciały jej ustąpić ziemi. W dolinie Pregoły leżą Tapiewo (9 362) i Welawa (8 606), poważny ośrodek handlu zbożem, posiadający wielkie młyny i papiernię.

VII. Sambia i Królewiec

Między obydwoma zalewami wysuwa się ku zachodowi prawie prostokątny półwysep sambijski. Na wysoko położonych tutaj utworach trzeciorzędowych (m. inn. formacja bursztynowa) spoczywa stosunkowo cienka pokrywa glin morenowych. Powierzchnię tworzy przeważnie płaska morena denna. Tylko w pośrodku zachodniej Sambii ciągnie się pas wzgórz moreny czołowej, układający się w literę W. Są to wzniesienia Galgenbcrskie, narciarskie tereny Królewca. Osiągają one około 110 m nad poziom morza. Szczególny i pełen uroku jest charakter wybrzeży stromych i wysokich. Niszcząca piaca morza jest bardzo intensywna, gdyż brzeg cofa się przeciętnie 2 m rocznie. Sambia jest najznaczniejszą prowincją żytnią. Uprawy żyta zajmują do 40 proc. całkowitej powierzchni ziemi ornej. Duże znaczenie ma owies. Natomiast pszenica, jęczmień i ziemniaki odgrywają podrzędną rolę. Kwitnie u-prawa koniczyny, a łąk jest niewiele. Hodowla w stosunku do całości Pomorza Wschodniego Jest rozwinięta średnio.

Sambia jest krainą wielkiej własności, stanowiąc pod tym względem dalszy ciąg wielkiego, zwartego obszaru, do którego należy również zastoisko. Zachodnia część tej krainy, naogół bezleśna, była już w wysokim stopniu zasiedlona przez Prusów i odzn&gza się daleko posuniętym rozproszeniem osiedli wiejskich. Natomiast wschodnia Sambie, bardzo bogata w lasy, posiada osadnictwo ukształtowane raczej przez kolonizację niemiecką. Tutaj spotyka się i wsie skupione zazwyczaj w formie rzędówek. Na wybrzeżu wyciągają się szeregiem wsie rybackie z portem Neukuhren (4 820) na czele. Niektóre z tych wsi dzięki cudownemu położeniu stały się znanymi kąpieliskami. Najznaczniejszy z nich jest Rauschen (2 544) i Cranz (5 089). Inny charakter ma Palmniken (3 080) związany z eksploatacją bursztynu.

Położony na południowym stoku sambijskiego bloku, Królewiec (372 164) swą wielkość i znaczenie zawdzięcza znakomitemu położeniu. Jest on miastem pomostowym (Prcgoła), oraz portem morskim i śródlądowym. Królewiec założony w 1255 r. otrzymał swą nazwę od króla Ottokara czeskiego, prowadzącego krucjatę przeciwko Sambom. Poniżej zamku, położonego wysoko na ostrodze krawędzi doliny Pregoły, rozłożyło się stare miasto. Na wyspie znajduje się drugie, niegdyś odrębne miasto Kneiphnf, zawierające stary kantowski uniwersytet i katedrę.

. Trzecim, dawniej samodzielnym miastem było Lóbenicht, wyciągnięte wzdłuż Pregoły. .Każde z nich miało własny ratusz i własny rynek. Wszystkie razem były otoczone murcm obronnym. Późniejszemu ludnościowemu rozrostowi miasta niedostatecznie odpowiadały przeprowadzane regulacje, bowiem Królewiec był silną twierdzą i szeroko rozbudowane porty długo krępowały terytorialny rozwój miasta. Dopiero po wojnie światowej zlikwidowano porty, rozszerzając miasto oraz wytyczając nowe ulice i aleje. Na miejscu staromiejskich murów obronnych założono planty,

Królewiec leży nad Pregołą żeglowną nż po Wy3truć. Przez Daj-mę pod Labiawą łączy się ona z zalewem Kuroóskim, a za pośrednictwem Wielkiego Kanału Fryderyka Z Gilgą. Stąd wielkie znaczenie Królewca w komunikacji wodnej śródlądowej. Właśnie połączenie z systemem Niemna nadaje temu miastu wybitne znaczenie ośrodka żeglugi śródlądowej. Z dorzecza Niemna dowozi się do Królewca przede wszystkim drzewo i celulozę. Wywozi się natomiast w pierwszym rzędzie węgiel. Jeśli uważać Zalevy Wiślany za wody śródlądowe, to rozszerza się jeszcze zasięg królewieckiego węzła dróg wodnych. Tą drogą sprowadza się do Królewca cegłę i materiały budowlane. Istnieje stała żegluga parowa między Królewcem, Elblągiem i Gdańskiem. Ruch na zachodniej części arterii wodnych Królewca jest jednak znacznie mniejszy aniżeli nj wschodniel, łączącej go z Niemnem. Znaczenie Królewck jako wodnego węzła śródjądowegu zwiększa jeszcze żcglowność Łyny na jej dolnym odcinku, i — w przyszłuści — droga wodna mazurska.

Królewiec jest jednym z większych portów bałtyckich. Tonaż statków przy wejściu do tego portu wynosił w 1938 r. 1,4 milj. tonn rej. netto (Gdypia 6,5 mil|. t. rej.). Głównym przedmiotem przywozu jest węgiel zajmujący 50 proc. całkowit :go tonażu. Wywozi się w pierwszym rzędzie zboże, celulozę i drzewo. Urządzenia portowe Królewca są nowoczesne i przystosowane do wielkiego ruchu. Z pomocniczych urządzeń należy wymienić wielkie śpichrze zbożowe.

Wynika to z nastawienia na potrzeby bardzo szerokiego zaplecza, którego jednak brakło po wojnie. Dzięki swemu położeniu geograficznemu, port królewiecki a z nim i miasto, mogłyby korzystać z szerokiego zaplecza sięgającego aż po morze Czarne. W ostatnich czasach potencjał ten z powodow głównie politycznych nic był realizowany. Natomiast przed wojną światową Królewiec przyjmował wiele produktów polskich i rosyjskich. Były to przede wszystkim zboże, drzewo, len i konopie. Królewiec jest jak na stosunki Pomorza Wschodniego, znacznym ośrodkiem przemysłowym. Szczególnie rozbudowany jest przemysł maszynowy, elektrotechniczny i drzewny. Posiada liczne cegielnie, młyny i mleczarnie, największe na Pomorzu Wschodnim. Królewiec jest siedzibą władz prowincji. Uniwersytet królewiecki w J937 r. liczył 78 zwyczajnych profesorów, 1665 studentów.

VIII. Zalewy i mierzeje

Powstanie zalewów pozostaje w związku z obniżeniem lądu w czasach polodowcowych. Rozległe i płytkie zatoki zostały zczasem zamknięte przez mierzeje i stały się zalewami. Mierzeja Wiślana zawdzięcza swe powstanie materiałowi naniesionemu przez Wisłę, w skład zaś mierzei Kuroóskiej wchodzą w pierwszym rzędzie produkty niszczenia sambijskiego wybrzeża.

1.    Zalew Kuroński i mierzeja.

Mierzeja kuroóska rozciąga się na 99 km od Cranz aż po Kłajpedę. Pokrywają ją wydmy średnio wysokie od 30 — 40 m, a osiąga jące najwyższy punkt 66,3 m, już na terytorium litewskim. W znacznej mierze są to wydmy wędkujące. Tym niebezpiecznym dla osiedli wędrówkom przeciwdziała sztucznie kultywowana pokrywa leśna. Przy jej pomocy opanowano dotąd wydmy na długości 79 km.

Podstawą bytu ludności osiadłej na brzegach zalewu jest niemal wyłącznie rybołóstwo. Przy domach ukazują się tylko niewielkie poletka ziemniaków i małe ogródki. Jedne i drugie często są zasypywane przez lotne piaski wydmowe.

Zalew Kuroński jest największym zalewem bałtyckim. Średnia Jego głębokość wynosi 2 — 3 m na północy i 4 — 5 m na południu. Największe głębokości wyjątkowo przekraczają 10 m.

2.    Zalew i mierzeja Wiślana,

Mierzeja Wiślana różni się zasadniczo od Kuroóskiej tym, że wydmy wędrujące jeszcze pod koniec XIX wieku zostały już ustalone i pokrywa je prawie nieprzerwane pasmo lasów. Pagórki wydmowe są tutaj niższe, najwyższy punkt (50 m) osiągają w Wielbłądziej Górze (Kamelriicken). Zalew Wiślany jest płytszy od Kurońskiego. Panujące głębokości wynoszą od 2 — 3 m, a w najgłębszym miejscu pod Balgą wzastają zaledwie do 5,1 m. Żegluga opiera się na sztucznie pogłębianej bruździe zwane) Kanałem Królewieckim, który osiąga głębokość 8 m.

Rybactwo jest tutaj podstawą bytu dla 3 000 do 4 000 ludzi zamieszkujących nieregularnie rozmieszczone miejscowości w liczbie 49. Fromborg, Tolkemit i Piława są portami rybackimi.

Warto zaznaczyć różnicę w charakterze rybostanu obydwu zalewów. Zalew Kuroóski posiada wodę słodszą aniżeli Wiślany, Wprawdzie przez głębię Niemeńską dostaje się do niego cięższa woda słona, ale wobec wielkiej ilości słodkiej wody przynoszonej przez Niemen zalew się szybko wysładza. Natomiast w Zalewie Wiślanym, szczególnie w jego północnej części, w sąsiedztwie głębi piławskiej, woda jest w wyższym stopniu mieszana, co powoduje wymieranie planktonu. Dlatego też w zalewie Wiślanym więcej jest ryb zdobywających pożywienie na dnie. Ryby zalewu Kuroóskiego są raczej słodkowodnymi, a w zalewie Wiślanym przeważają ryby morskie.

Na północnym brzegu Wiślanego zalewu, już u stóp sambijskiego wzniesienia, leży do niedawna powiatowe miasto Rybaki (Fischhausen 3 860), które do początku XVI wieku posiadało większe znaczenie komunikacyjne. Po spłyceniu jednak zalewu pod Rybakami ustąpiły one miejsca Piławie (12 364), która stała się przedportem Królewca. Jest równocześnie portem wojennym.

Errata

Na str. 23 omyłkowo wydrukowano:

wiersz u	11 od dołu 15 „ 19 „	jest Ił II	Pomorzu Zach. — Pomorzu Zach. — Pomorza Zai-h. —	winno być u u	Pomorzu Pomorzu Pomorza
ii	22 „	II ‘	Pomorza Zach.	n	Pomorza

SPIS MIAST POWYŻEJ 5 000 MIESZKAŃCÓW

Nazwa    Nazwa

miejcowości    niemiecka

Barcin	Barten
Bartoszyce	Bartenstein
Biskupiec	Bischofsburg
Biskupice	Bichofswerder
Boyen	Boyen
Brunsberga	Braunsberg
Cranz	Cranz
Cyn ty	Zinten
Darkiejmy	Darkeihmen, An-gerap
Dobre Miasto	Guttstdat
Drylurt	Drengfurth
Elbląg	Elbing
Ejtkuny	Eytkuhnen
Ełk	Lyck
Frombork	Frauenburg
Frydląd	Friedland
Gąbin	Gumbinnen
Głąbin	II
Gdańsk	Danzig
Gerdawy	Gerdauen
Gołdap	Gołdap
Heinrichswalde	Heinrichswalde
Iława	Deutsch Eylau
Iława n. Pregołą (Welawa)	Wehlau
Iławka	Pr. Eylau
Jańsborg	Johannisburg
Kadinen	Cadinen
Kisielice	Freystadt
Kiszpor	Christburg
Kłajpeda	Mamel
Korschen	Korschen
Królewiec	Konigsberg

Nazwa	Nazwa
miejscowości	niemiecka
Kwidzyń	Marienwerder
Labiawa	Labiau
Lec	Lótzen
Libsdadt	Liebstadt
Licbark	Heilsberg
Liwski Młyn	Liebemiihl
Malborg	Marienburg
Margrabowa (0-lecko)	Treuburg
Miihlsack	Miihlsack
Mikołajki	Nikolajken
Morągi	Mohrungen
Neukuhren	Neukuhren
Nibork	Neidenburg
Nordenburg	Nordenburg
Olsztyn	Allenstein
Orneta	Wormitt
Ostróda	Osterode
Palmnicken	Palmnicken
Pasłęk (Pr. Ho-ląd) Pasym	Pr. Holland
	Passenheim
Piukały	Schlossberg, Pil-kallen
Piława	Piiau
Prabuty	Riesenburg
Prostki	Prostken
Regneta	Ragnit
Rastembork	Rastenburg
Rauschen	Rauschen
Reszel	Róssel
Rudczany	Niedersee
Rybaki	Fischhausen
Stara Ukta	Alt Ukta
Stołupiany	Ebenrode, Stalu-pónen

Nazwa	Nazwa	Nazwa	Nazwa
miejscowości	niemiecka	miejscowości	niemiecka
,Susz Szępopel	Rosenberg Schippenbeil	Tylża	Tilsit
Szczytno	Ortelsburg	Wartemborg	Wartenburg
Sztum	Stuhm	Węgobork	Angerburg
Szyłokarczmy	Heydekrug	Wielbark	Willenburg
Święta Siekierka (Swiętomiej-	Heiligepbeil	Wystruć	Insterburg
sce)		Zalewo	Saalfeld
Tapiewo Tollanicko	Tapiau Tolkemit	Ządzbork	Sensburg

Bibliografja

1.    A. Batocki u H. Schack

2.    Dethlessen R.

3.    Galon R.

I

4.    Hcttner A.

5.    Horn W.

6.    Kętrzyński W.

7.    Kętrzyński W.

8.    Kraus F.

9.    Lencewicz St.

10.    Mager F,

11.    Meyer

12.    Muller J.

—    Bev5lkerung und Wirtschaft in Ost-preussen Jena 1929.

—    Das schone Ostpreussen Miinhen 1916.

—    Geologia i morfologia Prus Wschodnich. Odhitka ze Słownika Geograficznego Państwa Polskiego — W-wa 1937.

—    Grundziige der Landerkunde

Bd. 1. Europa. Lipsk-Berlin 1925.

—    Die Beyolkerungsverteilung in Ostpreussen und ihre Veranderungen. Królewiec 1931.

—    O ludności polskiej w Prusiech niegdyś krzyżackich. Lwów 1822.

—    Nazwy miejscowe polskie Prus Zachodnich, Wschodnich i Pomorza. Lwów .1879.

—    Geologischer Fiihrer durch Ostpreussen. Berlin 1924.

—    Polska. Wielka geografia powszechna, W-wa 1937,

—    Ostpreussen. Die natiirliche Grund-lagen seiner Wirtschaft. Hamburg

. 1922,

—    Ostpreussen, Danzig, Memelgebiet, Meyers Reisebiiher. Leipzig 1931.

—    Wirtschaftskunde von Deutschland, Leipzig 1936. Hans Buske Verl.

13, Nałkowski W.

— Materiały do geografii ziem dawnej Polski, W-wa 1913,

14. Prusy Wschodnie, Przeszłość i teraźniejszość. Traća zbiorowa. Poznań 1932.

15. Rehmann A.	— Ziemie dawnej Polski i sąsiednich krajów słowiańskich. Lwów 1904.
16, Rogmann H.	— Die Bevolkerungsentwicklung im preussischen Osten in den letzten hundert Jahren. Volk und Reich
17. Romer E.	Berlin 1937. — Polacy na kresach pomorskich i pojeziernych. Prace geograficzne. Ze
18. Scheu E.	szyt 11; Lwów. 1919. — Ostpr. eine wirtschaftsgeogjaphische Landeskunde. Królewiec 1936,
19.    Seydlitz E. 20.    Srokowski St.	— Deutschlarid. Wrocław 1925. — Ludność Prus Wschodnich. W-wa, 1937.
21.    Srokowski St. 22,	—    Prusy Wschodnie. W-wa 1929, —    Rozwój i znaczenie sieci drożnej Prus Wschodnich. Bellona t. XXXV,

z. 3. W-wa 1930.

23,    Statistisches Handbuch fur die Provintz Ostpreussen 1938.

24.    Statistisches Reichsamt — AmtlichcslGemeinde Verzeichnis fłir

25.....	das Deutsche Reich auf Grund der Volkszahlung 1933. Berlin 1941. — Vorlaiifige Ergebnisse der Volks -Berufs- und Befriebszahlung vom 16 Juni 1933. Berlin 1934.
26.	— Beruftsznhlung. Die beruftliche und soziale Gliederung der Bevolkerung.. Heft 1. Land Preussen. Bd. 454.
27.	Berlin 1936. — Landwirtschaflische Betriebszahlung. • Die Land und Forstwirtschaftlichen Betriebe nach Betriebsgrosse Besitz-verhaltnissen u. Viehhaltung. Bd. 459. Berlin 1937.
28.	—- Landwirtschaftliche Betriebszahlung. Bd. 460.
29. Tornąuist A.	— Geologie von Ostpreussen. Berlin 1937. Berlin 1910.
30. Wakar K.	— Rozwój terytorialny narodowości polskiej. Kielce 1918.

GDAŃSK

Spis treści.

I.    POŁOŻENIE GEOGRAFICZNE

II.    WIELKOŚĆ I PODZIAŁ OBSZARU

III.    BUDOWA GEOLOGICZNA I UKSZTAŁTOWANIE POW.

IV.    WODY

V.    KLIMAT I GLEBY

VI.    LUDNOŚĆ

1.    Liczba i rozmieszczenie

2.    Skład narodowościowy i wyznaniowy

3.    Ruch ludności i struktura zawodowa

VII.    OBRAZ GEOGRAFICZNO-GOSPUDARCZY WSI

1.    Użytkowanie gruntów

2.    Struktura rolna

3,    Najważniejsze uprawy i produkcja rolna

4,    Oblicze krajobrazowe wsi

VIII.    KOMUNIKACJA

1.    Drogi lądowe

2.    Drogi wodne

IX.    PRZEMYSŁ

X.    MIASTA

XI.    PRZEGLĄD KRAIN

1.    Równina deltowa

2.    . .lierzeja

3.    Wysoczyzna

BIBLIOGRAFIA

I. Położenie geograficzne

Wykładnikiem położenia geograficznego Gdańska jest |ego stosunek do ukształtowania poziomego i pioiiowego europejskiego kontynentu, do sieci wodnej, oraz do zasadniczych zjawisk antropogeograficznych z gospodarczo-politycznymi na czele.

Gdańsk leży na pomoście polskim między morzem Bałtyckim i Czarnym, na ostatnim międzymorskim zwężeniu Europy Zachodniel przed zwartym, mało rozczłonkowanym kadłubem lądowym europejskiego Wschodu. W tej części naszego kontynentu równoleżnikowy dotąd pas gór alpejskiego systemu niespodziewanym zwrotem wschod-nio-karpackiego łuku oddala się ku południowi. Równocześnie wybrzeże bałtyckie, podobnie na zachodzie zorientowane, nieopodal Gdańska skręca gwałtownie na północ.

Oba te fakty są wielkiego dla Gdańska znaczenia. Ukłon karpacki otwiera drugą drogę na morze Czarne, a zakręt wybrzeża przesądza większą dogodność gdańskiego portu w stosunku do innych, dalej na wschód położonych i wskutek wyższych szerokości geograficznych bardziej na zamarzanie eksponowanych.

Z innych cech położenia godnym uwagi jest zbliżone do środkowego w stosunku do zachodnich i wschodnich wybrzeży kotliny Bał-tyckiel, stanowisko Gdańska i jego sytuacji nawprost południowych wybrzeży Szwecji. Jednakże najwybitniejszą i przewodnią cechą Gdańska jest jego położenie przy ujściu Wisły, największego dopływu Bałtyku. Wisła otwiera drogę aż po Karpaty, a dzięki rozgałęzionemu dorzeczu swemu wiąże ujście z większą częścią terytorium polskiego. Niskie działy wodne wraz z rozległością wschodniej części dorzecza Wisły decydują o wielkości naturalnego zaplecza Gdańska, sięgającego aż po Morze Czarne. Wisła jest jak wiadomo najbardziej narodową ze wszystkich wielkich rzek Europy. Żadna bowiem inna nic posiada tak wielkiego rozwoju i w związku z tym nie obejmuje swym dorzeczem tak wielkiej części obszaru etnograficznego. Tak jak Wisła jest polską, ani Wołga nie jest rosyjską, ani Ren niemieckim.

Wobec tego jasna jest zupełnie sprawa zarówno funkcji Gdańska, jak i jego związku z nuturalnym zapleczem. Gdańsk zajmując stanowisko kluczowe na pomoście polskim przy głównej jego bramie na świat, związany arterią Wisły z obszarem polskim i bezpośrednio przyległy do zwartej polskiej masy etnicznej, ma w Polsce naturalne zaplecze tak pod względem gospodarczym jak i politycznym.

II. Wielkość i podział obszaru

Terytorium gdańskie obejmuje powierzchnię 1893 kmkw, zbliżając się do wielkości niektórych powiatów środkowej Polski. Jest np. mniejsze od pow. garwolińskiego (2 044 kmkw) lub radomskiego (2 095 kmkw) i prawie dokładnie odpowiada wielkości pow. lubelskiego (1 889 kmkw).

Obszar ten dzieli się na 5 |ednostek administracyjnych: obok 3 powiatów wiejskich Gdańskie Niziny (Danziger Niederung), Gdańskie Wyżyny (Danziger Hóhe) i Wielkie Żuławy (Grosses Werder) — istnieją 2 powiaty grodzkie: Gdański i Sopocki.

W podziale geograficznym wyróżniamy trzy zasadnicze jednostki: zachodnią część obszaru, mniej więcej po linię Sopoty-Gdańsk-Tczew zajmuje Wysoczyzna, która prawie dokładnie pokrywa się z terytorium powiatu Wyżyny Gdańskie. Obserwujemy tutaj rzadkie zjawisko zgodności podziału administracyjnego z naturalnym. Cały pozostały teren gdański tworzy wielką jednostkę geograficzną Delty Wisły. Tylko wąski, północny, nadbrzeżny pas wyodrębniamy jako trzecią naturalną krainę. Jest to wydmowy pas mierzei. Prócz tego w obrębie delty wskazuje się na dwie krainy: zachodnią, czyli Żuławy Gdańskie i wschodnią, czyli Żuławy Malborskie. Dzieli je Wisła.

III. Budowa geologiczna i ukształtowanie powierzchni

Podłoże stanowią skały kredowe, tworzące właśnie na obszarze delty rozległą i głęboką nieckę. Na kredzie osadzały się utwory trzeciorzędne w znacznej -mierze później zniszczone i słabo zachowane. Głównym jednak materiałem, z którego nasz obszar jest zbudowany, są gl^:ny morenowe i piaski dyluwialne. One pokrywają olbrzymią większość powierzchni wysoczyzny. Natomiast w delcie panują utwory młodsze, dyluwialne, piaski, iły i mady. Tektonicznego zagłębienia dzisiejszej delty nie zdołały zasypać skały lodowcowe, choć większość ich sięga do 140 m. Wobec tego po ustąpieniu lodowca wtargnęło tu morze tworząc obszerną zatokę. Zasypywały ją osady wiślane, co trwało leszcze w czasach historycznych. Wreszcie dzieło osuszenia prowadzić musiał człowiek. Mierzeja zamykająca zatokę od północy ułatwiła jej likwidację. Obrazem i śladem dawnej przeszłości zatoki jest szczątkowo zachowana mierzeja i zalew Wiślany.

Rzeźba terytorium gdańskiego pozostaje w najściślejszym związku z ukształtowaniem podłoża. Zagłębieniu kredowemu odpowiada delta, gdy obszarom wysokiego zalegania kredy odpowiadają krajobrazy wy-soczyznowe.

Delia jest krainą nizinną wyniesioną maksymalnie u nasady, u Mątawskicj Głowy, do 10 m. n, p. m., a w depresjach, w północnej części delty osiągająca wartość około 2 m poniżej poziomu morza. Doskonale równinny krajobraz delty urozmaicają tylko wysepki dyluwinl-ne oraz niewysokie wały wyciągające się wzdłuż drugorzędnych ra-miion deltowych i rozlicznych kanałów. Wyższe części równiny deltowej noszą nazwę pól, Przeciwstawiają się im niżej położone żuławy oraz nieosuszonc jeszcze hłota i łąki podmokłe.

Od połnocy równina deltowa zamyka wysoki pas mierzei. Wyniesienie i urozmaicenie powierzchni zawdzięcza mierzeja wydmom wzno-, szącym się do 30 m. Wał mierzei, zwarty i jednolity, tylko w wu miejscach jest przerwany: pod Schiewendorst i pod Górkami (Neuf^-hr). Pierwsze jest sztucznym ujściem Wisły przekopanym w 1695 r., pod Górkami Wisła sama utorowała sobie drogę podczas wysokiego wodo-stanu w r. 1840.

O 100 do 200 n. ponad poziom delty wznosi się Wysoczyzna Gdań-^ ska, obejmująca zespół krajobrazów pochodzenia lodowcowego. Jest to kraina niezwykle urozmaicona. Składa się na nią morena denna równinna i pagórkowata oraz morena czołowa. Bogactwo rzeźby potęgują jeszcze liczne niecki jezierne i głęboko wcięte dolinki rzeczne z Kła-dowskim potokiem i Rachmiz na czele.

IV. Wody

Cała sieć wodna gdańskiego terytorium jest związana z Wisłą. Tworzy ją sama Wisła wraz ze swymi ramionami. Częściowo są to ramiona które nie mają już związku z Wisłą,

Nieco powyżej Piekła od Wisły oddziela się Nogai, którym jeszcze w XI wieku szedł główny nurt Wisły. W odległości około 3 km na południe od ujścia Wisły pod Schiewenhorst, przy t. zw. Gdańskiej Głowie od głównego biegu Wisły oddzielają się dwa ramiona: Wisła Elbląska, dziś nieznaczna struga płynąca do Wiślanego Zalewu i Wisła Gdańska, uchodząca do morza pod Górkami. Oba ramiona są |uż martwymi i łączą się z Wisłą tylko przy pomocy śluz. Służą one nadal jako drogi wodne.

Jako martwe, bo pozbawione łączności z Wisłą ramiona, należy również uważać rzekę Świętą na wschodzie i Mołtawę na zachodzie. Mołtawa zbiera wodę z wysoczyzny. Najważniejszymi jej dopływami są Radunia i Kładowski Potok.

V. Klimat i gleby

Wysoczyzna Gdańska w związku ze swym wyniesieniem posiada klimat właściwy Pojezierzu Pomorskiemu, naogół choć jurowy i posiadający wyraźne znamiona kontyneotalizmu. Natomiast na obszarze delty i mierzei, gdzie wpływy morza są znaczniejsze, klimat staje się łagodniejszym i bardziej morskim: zimy są tutaj cieplejsze. W skraj-

niejszych |ednak wypadkach, przy wiatrach południowo-wschodnich, Wisła i Zalew Wiślany zamarzają na czas' od początków grudnia do połowy marća. Obecność wysokiego wału mierzei, ograniczającej wpływy morskie, wypowiada się ujemnie w ilości opadów. Gdy bowiem pagórki wydmowe odbierają, powyżej 500 mm, to na równinie deltowej średnia roczna opadów wynosi zaledwie od 4UU do 500 mm. Stąd też tu |ak i w przyległej części Doliny Wisły spotykamy najmniejsze w całym dorzeczu Wisły opady.

Różnica geologiczno-morfologiczna między Wysoczyzną i deltą powoduje również zasadnicze króżnicownnie gleb obydwu obszarów. Wysoczyzna Gdańska jest domeną gleb rozwiniętych na skałach dyluwial-nych. Są tu więc bielice i w szerszym zakresie przestrzennym — piaski. Tymczasem na terenie deltowym rozwinęły się gleby dyluwialne, zbudowane przeważnie z mułu rzecznego zmieszanego z dobrym piaskiem rzecznym i humusem. Wreszcie powierzchnię mierzei pokrywają piaski, zupełnie nie nadające się pod uprawę.

VI. Ludność

1.    Liczba i rozmieszczenie.

W 1936 roku terytorium gdańskie zamieszkiwało 412 000 osób, co przy małej powierzchni (1893 kmkw) dawało bardzo wysoką gęstość 220 ludzi na kmkw. Nadzwyczajnie wielka gęstość średnia jest tutaj oczywiście wynikiem istnienia na tym małym obszarze wielkich [skupień miejskich z Gdańskiem nn czele (258 000), Właściwego pojęcia o nasyceniu ludnościowym tego obszaru nabędziemy dopiero biorąc pod uwagę gęstość ludności wiejskiej- Wynosi ona dla całego terytorium średnio 47 kmkw.

Rozmieszczenie ludności wykazuje znaczne zróżnicowanie w poszczególnych częściach obszaru. Na. pierwszy plan pod tyni względem wysuwa się stok wysoczyzny. Tu, zwłaszcza w północnej części strefy granicznej między wysoczyzną a deltą, występują duże skupienia ludności zgrupowane przeważnie w większych osiedlach. Pozostaje to w związku ze znaczeniem gospodarczym granicznej strefy i w wyższym jeszcze, nawet w decydującym stopniu w związku z jej wybitnym znaczeniem komunikacyjnym. Większe zgęszczenia ludności spotykamy dalel nad rzeką Świętą i na wysoczyźnie. Najmniejszą gęstość zalud-ńienia obserwujemy w lewobrzeżnej w stosunku do Wisły części delty.

2.    Układ narodowościowy i wyznaniowy.

Tło etniczne terytorium gdańskiego jest czysto polskie. Jednakie znaczenie handlowe Gdańska sprawiło, że jeszcze za czasów władania książąt pomorskich ściągał tu element obcy, niemiecki, głównie z Lubeki. Od r. I30t>, czyli od początków panowania krzyżackiego, element niemiecki przybierał tu coraz bardziej na sile, a tolerancja rządów pol-

Ekich nie wpłynęła na osłabienie żywiołu niemieckiego. Reszty dokonały późniejsze rządy pruskie. Dziś Polacy stanowią mniejszość na terenie gdańskim.

Trudno jest dokładnie określić liczbę Polaków na terenie gdańskm, gdyż dane statystyczne nie odpowiadają rzeczywistości. Według spisu z 1929 r, Polacy, obywatele polscy i gdańscy liczyli 35 755 dusz, czyli 9,1 proc. ogółu ludności.

Rozmieszczenie ludności polskiej jest nierównomierne. Najmiększe, skupienia Polaków spotykamy w Gdańsku, gdzie stanowią oni pcaad 111 proc. (10,7 proc.) ludności oraz w Sopotach, gdzie więcej niż co piąty człowiek jest Polakiem. Zresztą Polacy grupują się w zachodniej części obszaru. Na Wysoczyżnie Gdańskiej wynoszą około 9 proc., a w jej południowej części, około Etganowa osiągają nawet bezwzględną większość. Daleko słabszy jest element polski na terenie delty, która została zasiedlona późno w okresach dominującej kolonizacji niemieckie!. Na Nizinach Gdańskich Polacy stanowią zaledwie 1,5 proc, a na Żuławach nieco więcej, bo około 2,2 proc.

Pod względem wyznaniowym obraz terytorium gdańskiego jest wielce urozmaicony. Globalnie biorąc wybitnie przeważają ewangelicy, którzy stanowią 50 proc. luaności. gdy na katolików przypada 30 proc,, na żydów 10 proc. i na innych — głównie snennonilów — 10 proc. Ta wybitna przewaga ludności ewangelickiej odnosi się przede wszystkim do samego Gdańska. Pozatym przeważają oni jeszcze w zachodniej części wysoczyzny, na mierzei i w północnej części delty. Natomiast na innych obszarach, a przede wszystkim w południowej części delty i w pin. zachodnie) części wysoczyzny występuje większość katolicka.

3. Ruch ludności i struktura zawodowa.

Ludność terytorium gdańskiego posiada bardzu niewielki przyrost naturalny, osiągający w 1929 r..zaledwie 7,6 proc.

Niski przyrost naturalny między innymi wynika z wielkiego umia-stowienia obszaru, na którym ludność wiejska wynosi tylko 22,4 proc. ogółu ludności. Na 5 obywateli gdańskich ca 4 mieszka w mieście.

W dalszym .ciągu ciężar miasta i je_Bo funkcje sprawiają, że na terytorium gdańskim z rolnictwa żyje tylko 18,9 proc ludności. Najpoważniejszym źródłem utrzymania jest przemysł, rękodzieła i budownictwo, które zapewniają byt 30,72 proc. ogółu mieszkańców. Podobnie wielkie znaczenie ma handel, transport i przemysł hotelarski (27,89 proc.). Na wolne zawody i służbę publiczną przypada już tylko 8,59 proc. Wreszcie służba domowa i praca niestała daje utrzymanie 4,53 proc, ludn.

Nawet bez szczegółowego omawiania widać w świetle struktury zawodowej ludności zasadnicze funkcje Gdańska jako pierwszorzędnego ośrodka handlowego. Równocześnie oczywistym jest, że nie może być mowy o jego gospodarcze!, a więc i politycznej samodzielności, Mliii być on opartym o inny, potężniejszy organizm, którym może być tylko Polska.

VII. Obraz geograficzno-gospodarczy wsi

1,    Użytkowanie gruntów.

Najbardziej uderzającym zjawiskiem w użytkowaniu ziemi na terytorium gdańskim jest bardzo mała powierzchnia lasów, która stanowi zaledwie 7,9 proc, całkowitej powierzchni. Stosunkowo mała też jest powierzchnia nieużytków i innych (17,5 proc.) Ziemia użytkowana rolniczo stanowi 74,6 proc. całości gdańskiego obszaru. Z tego na ziemię orną przypada 56,5 proc. a na pastwiska i łąki 18,1 proc. co znów stanowi wartość bardzo wysoką, wyższą np. niż na wschodnim Pomorzu. Na tle warunków geograficznych jest to jednak całkowicie zrozumiałe.

Lasy występują wyłącznie na wysoczyżnie i na mierzei. Równina deltowa, dawniej w znacznej mierze porośnięta lasem zalewowym, jest prawie całkowicie bezleśna. Kontrastuje z nią mierzeja na całym obszarze pokryta lasem sosnowym, a zalesiona po długiej bezleśnej przerwie w drugiej połowie XIX wieku. Dawnie| występowały na niej lasy liściaste. Na wysoczyżnie większemu urozmaiceniu form terenu i większej zmienności gleby odpowiada większa rozmaitość form użytkowania ziemi. Gdy równina deltowa i mierzeja są monotonnie bezleśne lub właśnie lesiste, to na wysoczyżnie obszary pól uprawnych przewyższają raz po raż powierzchnie leśne. Największe zespoły leśne występują na zachód od Gdańska i Sopot.

Łąki, które w drobnych powierzchniach uczestniczą w urozmaiconym obrazie wysoczyzny, mają swą właściwą domenę na równinie deltowej. Tu występują bardzo gęsto i ciągną się na szerokich przestrzeniach, zwłaszcza depresje przedstawiają niemal wyłącznie krajobraz łąkowy. Mierzeje są łąk pozbawione, co wzmacnia ich jednolity, lesisty charakter. Liczbowym wykładnikiem rozmieszczenia łąk jest około 15 proc. na wysoczyżnie, gdy w delcie procent ten wzasta do 40, a w niektórych miejscach przekracza nawet 50.

2.    Struktura rolna.

Wyróżnia się na terenie gdańskim następujące grupy gospodarstw wiejskich: karłowate gospodarstwa chłopskie i parcelowe do 5 ha; małe gospodarstwa chłopskie od 5 do 20 ha; średnie gospodarstwa chłopskie od 20 do 50 ha; gospodarstwa wielkochłopskie od 50 do 100 ha; małe majątki ziemskie od 100 dc 200 ha i wielkie majątki powyżej 200 ha.

w ba

powiat	1—5	5—20	20—50	50—100 100	—200	pow. 200
Gdańskie Wyżyny	4,24	w procentach 20,54 14,70		8,96	6,35	45,21
Gdańskie Niziny	1,56	9,99	28,41	24,16	20,21	15,75
Wielkie Żuławy	1,61	19,23	24,29	33,23	21,37	9,26

Cechą charakterystyczną terytorium gdańskiego jest mały udział drobnych gospodarstw powyżej 5 ha, jak również stosunkowo niewielka rola wielkiej własności. Na tym terenie dominuje własność średnia i duże gospodarstwa chłopskie.

Wielkie gospodarstwa chłopskie (50—100 ha) największe rozprzestrzenienie mają na Wielkich Żuławach, gdzie zajmują ponad jedną trzecią powierzchni. Na Gdańskich Nizinach na pierwsze miejsce występują średnie gospodarstwa chłopskie. Wreszcie na Wyżynach Gdańskich dominuje wielka własność, a następne miejsce zajmują małe gospodarstwa chłopskie (5—20 ha) średnie (20—50 ha). Charakterystycznym jest tutaj również większy niż gdzie indziej udziałśnaj mniejszych gospodarstw. 1 pod tym względem wysoczyzna wykazuje największe urozmaicenie.

O strukturze gospodarstw rolnych informuje także średnia wielkość gospodarstw w poszczególnych grupach, Okazuje się, że wielka własność, zajmująca stosunkowo niewielką powierzchnię, składa się z naogół małych majątków, bowiem średnia wielkość ma|ątku powyżej 100 ha wynosi zaledwie 192 ha. Średnia wielkość gospodarstw wielko-chłopskich wynosi 69 ha, średnich - - 32 ha i małych 11 ha.

3, Najważniejsze uprawy i produkcja rolna.

Około połowy ziemi ornej zajmuje tu pszenica, żyto, jęczmień i owies. Zasadniczym obszarem pszenicznym jest równina deltowa a zwłaszcza jej część południowa. Tu zajmuje ona największą powierzchnię i daje największe plony. Zyto natomiast jest uprawiane głównie na wysoczyźnie. W delcie ma ono mniejsze rozprzestrzenienie i ogranicza się do północno-wschodniej części, głównie w okolicy Nowego Dworu. Jęczmień naogół występuje z pszenicą. Głównym więc jego obszarem jest delta. Natomiast owies jest rozmieszczony na całym obszarze mniej więcej równomiernie.

Rozmieszczenie pszenicy i żyta jest przede wszystkim funkcją klimatu i gleby. Pszenica korzysta z drobnoziarnistej, wodowej gleby deltowe| i z łagodniejszego klimatu. Zyto usuwa się na gorsze, przeważnie piaszczyste gleby wysoczyznowc, gdzie równocześnie panuje surowy klimat.

Podobna rozbieżność panuje w rozmieszczeniu ziemniaków i buraków cukrowych. Ziemniaki osiągają znaczniejsze powierzchnie na wysoczyźnie, gdzie w niektórych gminach powierzchnia przez nie zajęta wynosi 20 proc. i więcej. Szczególnie intensywną uprawę ziemniaków spostrzega się w okolicy Sopot i Gdańska. Do warunków glebowych i klimatycznych dołąc/Bją się tutaj względy antropogeograficzne, wynikające z istnienia wielkich skupień ludności miejskiej. Buraki cukrowe największą powierzchnię zajmują w południowej części delty.

Średni roczny zbiór pszenicy w ostatnich latuch wynosił 35 000 t przy średnim plonie 23 q. Zbiory żyta są znacznie mniejsze. Odpowiednie wartości średnie wynosiły tu 14 300 t i 11,6 q z ha, Terytorium gdańska dostarcza rocznie 1,2 do 1,5 miliona q. Jest bardzo ciekawe, że zbiory buraków cukrowych sięga|ące średnio 2 miljony q są większe, niż ziemniaków.

4. Oblicze krajobrazowe wsi.

Obraz osadnic' wa wiejskiego jest tutaj bardzo urozmaicony. Oprócz dworu występują wsie skupione i rozproszone. Wsie skupione są reprezentowane w dwu grupach: starszych wsi zwartych, ulicówek i owalnie oraz późniejszych tworzących luźne formy rzędówek. Liczne wreszcie są wsie rozproszone.

Cechą charakterystyczną wysoczyzny są liczne dwory. Zresztą krajobraz urozmaicają ulicówki, owalnice i wsie rozproszone. Rzędówki należą do rzadkości. Osiedla jak zwykle na obszarach wysoczyzno-wych przeważnie wyciągają się wzdłuż dolin rzecznych lub korzystają z zagłębień śródmorenowych.

Zupełnie inny jest obraz osadniczy równiny deltowej. Różnice istnieją zarówno w zakresie kształtu, jak i położenia osiedli. Dworów brak tutaj zupełnie, starsze typy wsi zwartych są nierównie rzadsze. Dominują w krajobrazie osiedla skupione luźnie i rozproszone. Wsie deltowe w przeciwieństwie do wysoczyznowych lokują się nie w zagłębieniach tylko na miejscach wyższych. Stąd częste tutaj rozproszenie linijne, gdyż domy stoją przeważnie na wałach wzdłuż ramion wód delty.

VIII. Komunikacja

Charakter i znaczenie komunikacji gdańskiego terytorium wynika już z |ego położenia geograficznego, którego główne wytyczne określa morze i Wisła. One też zasadniczo rządzą kierunkiem dróg.

1, Drogi lądowe.

Magistralne linie kolejowe mają tutaj kierunek z południa na północ lub też z południowego zachodu na północny wschód. Są to linie naśladujące naczelne naturalne strefy komunikacyjne. Jest to w pierwszym wypadku naturalny szlak wiślany, łączący Polskę z morzem, w drugim wypadku idzie o powiązanie zachodnich i południowo-zachodnich ziem z naturalną drogą bałtycką (por, mapę 1 i 3). W realizacji pierwszego kierunku powstała magistrala kolejowa, na gdańskim szlaku wyznaczona przez Tczew i Gdańsk. Drugą naturalną strefę wyzyskuje linia Malborg-Elbląg-(Królewiec) połączona za pośrednictweih Tczewa z drogą Warszawa-Gdańsk.

Cechą charakterystyczną sieci kolejowej i wogóle drożnej obszaru gdańskiego jest rozbicie jej na dwie oddzielne części, przecięte Wisłą. Jest to następstwem braku mostów na całym odcinku Wisły poniżej Tczewa, Stąd wynika wielkie znaczenie węzłów w Tczewie i Malborgu obok pryncypalnego węzła gdańskiego.

Podobny! bo w zakresie dróg pierwszego rzędu wywołapy tymi Samymi potrzebami, jest układ dróg bitych.

Wpływ wurunków fizycznych na przebieg dróg jest wybitny. Poza stwierdzonym już rozcięciem sieci drożnej przez Wisłę obserwujemy go w wielu innych wypadkach. Krawędź i stok wysoczyzny jest najbardziej drożną stefą obszaru. Ich naturalny potencjał komunikacyjny realizuje się zarówno w magistrali kolejowej Gdańsk-Tczew jak i drogach bitych wyciągających się w tym samym kierunku. Na wyso-czyźnie drogi wiążą się z dolinami rzek, czego najładniejszym przykładem dolina Raduni, wzdłuż które) przebiega linia kolejowa. W delcie obserwujemy zjawisko odwrotne. Przebieg dróg jest tam w zasadzie wyznaczony przez mie|sca wyższe, a w szczególności wały nadrzeczne.

2. Drogi wodne.

Główną arterią jest Wisła, uchodząca pod Górkami oraz jej odnogi Wisła Gdańska i Wisła Elbląska. Z kanałów najważniejsze są Wisiano Zalewowy, który łączy Wisłę przed jej rozgałęzieniem na Wisłę Gdańską i Elbląską z rzeką Świętą i za jej pośrednictwem z Zalewem Wiślanym. Inny kanał łączy Nogat z Elblągiem.

Zatoka gdańska, choć jedna z najważniejszych zatok bałtyckich, posiada dużo walorów dla gdańskiego portu. Wybitne znaczenie w tym względzie, poza tym, że przyjmuje ona ujście Wisły, posiada jej położenie zbliżone do środkowego na południowym wybrzeżu Bałtyku. Ważna jest jej duża głębokość przekraczająca powszechnie 50 m, a przy wybrzeżach gdańskich osiągająca około 20 m. Okres zlodzenia trwa tutal średnio 58 dni, a maksymalnie 130 dni, przy czym w okresie zlodzenia jest tylko 55 proc. dni z lodem; reszta jest wolna od lodu. Stąd przerwy w komynikac|i są tutaj bardzo krótkie. Port gdański obejmuje Martwą Wisłę od mostu kolejowego w Gdańsku do ujścia w Nowym Porcie oraz kanały, barany i Mołtawę. Największa głębokość wynosi 11 m. Nadbrzeża portowe mają łącznie długość 31 km. Długość zaś torów kolejowych w porcie osiąga 339 km. W 1938 roku weszło do portu gdańskiego 6 601 statków o pojemności 4 768 8 tys. BRT,

IX. Przemysł

Przemysł terytorium gdańskiego — to prawie wyłącznie przemysł ulokowany w samym Gdańsku.

Na pierwsze miejsce wysuwa się budowa okrętów. Istnieją w Gdańsku 4 stocznie: Klawittera założona w 1712 r„ jedna z najpoważniejszych, buduje okręty o konstrukcji drewnianej i żelaznej oraz produkuje kotły parowe i maszyny okrętowe. W roku 1890 T-wo Schichau z Elbląga zakłada tu własną stocznię. Większą rozmaitość produkcji wykazuje Stocznia Gdańska, przekształcona zdawnej stoczni rządowej założonej w 1844 r. Obok okrętów buduje maszyny, kotły, motory spalinowe oraz dynamomaszyny, aparaty dla cukrowni, beczki żelazne narzędzia precyzyjne oraz meble i urządzenia domowe. Najmłodsza wreszcie jest stocznia Wojana, budująca Statki morskie i rzeczne.

Gdańsk produku|e również wagony i lokomotywy. Przemysł maszynowy w ostatnich czasach rozpoczął budowę maszyn rolniczych, dla których rynkiem zbytu miała być Polska.

Przemysł spożywczy obejmuje cukrownictwo, gorzelnictwo i przemysł wódczany, wytwórnię konserw rybnych i przemysł czekoladowy, Istnieją 3 cukrownie, przerabiające miejscowe buraki oraz 2 rafinerie cukru, przerabiające cukier wyłącznie polski przeznaczony na eksport do Anglii. Konserwy rybne i czekolada przeznaczone były głównie dla Polski,

Przemysł tytoniowy rozwinął się w Gdańsku w latach 1920 — 23. Produkcja przeznaczona była dla Polski. Wprowadzenie jednak Polskiego Monopolu Tytoniowego i zaostrzona kontrola graniczna doprowadziły część gdańskiego przemysłu do zaniku.

W łączności z wielkim eksportem polskiego drzewa pozostaje przemysł drzewny. Reprezentują go tartaki, przerabiające drzewo eksportowe oraz fabryki produkujące skrzynie, beczki, posadzki. Słynne są gdańskie fabryki mebli stylowych.

Przemysł chemiczny jest nastawiony głównie na nawozy sztuczne. Poza tym produku|e sulfaty kwasu solnego i siarkowego. Produkcja jedne| i drugiej grupy ogranicza się do zaspokojenia potrzeb miejscowych, Prócz tego należy wymienić przemysł farmaceutyczny, oparty na półfabrykatach niemieckich i przemysł kosmetyczny.

W Gdańsku istnieje również przemysł bursztynowy, posiadający przeszło 600-lctnią tradycję. Surowiec jest sprowadzany ze Wschodniego Pomorza.

Przemysł terytorium gdańskiego, mimo olbrzymich możliwości nie odznacza się bynajmniej bogato w branży ani nie posiada wielkich zakładów. Posiada on raczej znaczenie lokalne, a rozwój jego jest ograniczony. Przycżyny tych niedomagać są przede wszystkim politycznej natury.

X. Miasta

Terytorium gdańskie posiada obok 260 gmin wiejskich, 4 miasta — Gdańsk, Sopoty, Nowy Dwór (Tiegenhof) i Nytych (Neuteich) — z których 2 (Gdańsk i Sopoty) są wydzielone. Rozmieszczenie tych miast jest ciekawe i charakterystyczne, Gdańsk i Sopoty leżą na stoku wysoczyzny i nad morzem, gdy Nytych i Nowy Dwór znajdują się daleko od morza, wśród rozległych pól delty nad_ rzeką Świętą. Wartość położenia wypowiada się w znaczeniu i wielkości miast. Miasta położone na granicy krajobrazów odrębnych i nad morzem są wielkimi ośrodkami. Jeśli jak w wypadku Gdańska, do tych wartości dochodzi jeszcze położenie nad Wisłą, miasto staje się pierwszorzędnym. Natomiast Nowy Dwór i Nytych położone wśród jednolitego krajobrazu, pozostały małymi miasteczkami,

Gdańsk (258 900) najstarsze po Krakowie miasto Polski, leży przy krawędzi wysoczyzny i przy ujściu Wisły, Charakterystyczne i ważne są tutaj trzy elementy: granica choć wyraźna — i również pod względem gospodarczym — różnych krajobrazów, położona nad morzem -i nad jedną z największych w Europie rzek, posiadająca bardzo rozległe dorzecze. Pierwotna osada gdańska rozłożyła się na stożku nasypowym zbudowanym przez Szydlicki Potok,

Główną oś dzisiejszego miasta stanowi ulica Długa (Langegasse), Długi Rynek (Lange Markt) i Długi Ogród (Langgarten), Odwiecznym jest kierunek rozwoju miasta ku Wiśle i Mołtawie. Na zgięciu Wisły wysuwa się Gdańsk w stronę morza, gdzie leżą Nowy Port, Brzeźno, Wisłoujście i Zaspa. Krawędź wysoczyzny wytycza inny kierunek rozwojowy, W ten sposób miasto wchłonęło szereg osad wzdłuż tej linii położonych, jak Wrzeszcz, Cyganki, Szydlice, Altschottland, Sw. Wojciech a ostatnio Oliwa.

Oczywiście w krajobrazie miasta zachowały się ślady wielu poszczególnych części miasta, przyczym najwięcej wyrazu ma siarę miasto, położone na stoku, między Mołtawą a Wisłą. Posiada charakterystyczne wąskie uliczki oraz wspaniałą gotycką i renesansową architekturę. Gdańsk jest jednym wielkim miastem tego obszaru, jego ośrodkiem dyspozycyjnym i poważnym przemysłowym. Najcelniejszą jednak jest jego rola handlowa, jako jednego z największych portów na Bałtyku. Jego położenie przy^ ujściu Wisły daje mu kolosalny potencjał rozwojowy, pozostający w związku z możliwością pełnego obsługiwania naturalnego polskiego zaplecza. Realizacja tego potencjału, której przeszkadzała dotąd tylko sytuacja polityczna, pozwoli Gdańskowi stać się największym portem bałtyckim i ząpewni mu wspaniały rozwój.

Pobliskie, graniczące z gdańskiem Sopoty (w 1929 r. 24 ^c8fl mieszkańców) wyrosły na samodzielne miasto przede wszystkim dzięki znakomitym warunkom, które pozwoliły mu zostać pierwszorzędnym kąpieliskiem. Sopoty posiadają wybrzeże doskonale nadające się do kąpieli z wspaniałą plażą. Malowniczy stok wysoczyzny i bliskość lasów dopełniają wartości sopockiego kąpieliska.

Nytych i Now^ Dwór są jedynymi miastami równiny deltowej. »<oa są położone nad rzeką Świętą (w dolnym biegu Tiege) i wyłącznie spełniają funkcje lokalnych ośrodków handlowych. Małe te miasteczka, powyżej 5 000 mieszkańców, zaspakajają lokalne potrzeby bogatych okręgów rolnych. Natyrh został założony za czasów Krzyżackich już w XIV wieku. Nowy Dwór powstał dopiero w XVI wieku, a miastem stał się w końcu XIX wieku.

XI. Przegląd krain

1. Równina deltowa.

Większą część terytorium gdańskiego zajmuje rozległa i płaska równina deltowa, zbudowana z napływów wiślanych. Jest to obszar prawie że całkowicie bezleśny. Jedynie w widłach Wisły i Nogatu

poniżej Piekła zachowała się kępa dębowych lasów. W krajobrazie panują łąki i pola. Znacznym urozmaiceniem obszaru są liczne kanały i rowy, wzdłuż których na nasypach ciągną się szeregi wierzb.

Brak tu majątków ziemskich, natomiast dominują gospodarstwa wielkochłopskie, sięgające do 100 ha. Stąd też oprócz niewielu starszych wsi zwartych panują w krajobrazie osiedla rozproszone. Ponieważ jednak powszechnie, zwłaszcza w północnej części, tereny są wilgotne, osiedla szukają miejsc suchszych, wyżej położonych. Znajdują je zazwyczaj na wałach wzdłuż kanałów. Dlatego też rozproszenie jest tutaj Unijne.

Równina deltowa jest obrazem wyłącznie rolniczo hodowlanym. Na kulturalny krajobraz delty oprócz dominujących na północy łąk, składają się pola pszeniczne, obszerne łany jęczmienia i — rzadziej występujące — owsa. W całej południowej części delty dominujące znaczenie mają pola buraków cukrowych. Ziemniaki występują tylko w drobniejszych poletkach i są uprawiane wyłącznie dla potrzeb własnych gc.ipodarza. Za wyjątkiem dwu małych miasteczek, Nytychu i Nowego Dworu, równina deltowa nie posiada żadnych miast.

2.    Mierzeja.

Zupełnie inny charakter krajobrazowy i gospodarczy posiada mierzeja. Jest ona składkowym anrem Wisły i morza, a kształtował ją wiatr. Wąski pas mierzei jest pofałdowany garbami piaszczystych pagórków wydmowych o wysokości około 30 metrów. Jest to kraina lasów sosnowych, ciągnących się niemal nieprzerwanym pasem wzdłuż całej mierzei. Na południowych stokach pagórków wydmowych rozsiadł się szereg wsi rybackich, posiadających swoisty kształt, znany pod nazwą typu mierzejowego.

3,    Wysoczyzna.

Obszar ten wyniesiony od 100 do 200 m odznacza się wielką rozmaitością rzeźby, ^ budowy geologicznej i gleby. Oprócz niewielkich powierzchni płaskich równin morenowych rozciągają się równiny faliste i pagórki zaróimpo moreny dennej jak i czołowej. Bogactwo rzeźby potęgują leszcze niecki jezierne i głęboko wcięte doliny.

Inne zjawiska krajobrazowe wykazują podobne urozmaicenie. I tu panują pola uprawne, ale udział lasów jest już wcale wydatny. Prawie ' wszędzie występują w granicach horyzontu, a na północnym zachodzie nawet dominują i tworzą większe zespoły. Łąki występują tylko w drobniejszych piatach.

Wysoczyzna jest dziedziną żytnią i ziemniaczaną. Inne uprawy lua|ą tu drugorzędne tylko znaczenie. Jest to następstwem piaszczystej przeważnie gleby i surowszego niż w delcie klimatu.

Cecbą osadnictwa tej krainy są dość liczne dwory i małe gospo-dars twa chłopskie. Średnie gospodarstwa chłopskie są nieliczne, a wielkich niema prawie wcale. Obraz wsi jest bardzo skomplikowany.

Najczęstszą formą są ulicówki, a na północy owalnice. Po całym terenie są rozsiane rzędówki luźne, które tylko na południu od Gdańska wzdłuż krawędzi występują w formach bardziej zwartych. Mniejsze znaczenie mają wsie rozproszone, skupiające się raczej w południowo zachodniej części obszaru.

W zgodzie z rozmaitością krajobrazu wysoczyzny pozostaje rozmaitość jej funkcji geograficznych. Najlepszy ! ich wyrazem jest silnie rozwinięta strefa drożna (i osadnicza) wzdłuż stoku oraz bytowanie większych miast z Gdańskiem i Sopotami na czele.

Bibliografia

1.    N. Creuzburg — Atlas der Frcien Stadt Danzig. Gdańsk 1936.

2.    Gdańsk, praca zbiorowa pod redakcją St. Kutrzeby, W-wa 1929.

3.    W. Geisler — Die Weichsellandschaft von Thorn bis Danzig. Braun-

schweig, Hamburg 1922.

4.    W. Geisler — Die Grosstadtsiedlung Danzig. Gdańsk 1918.

5.    St. Pawłowski — Charakterystyka morfologiczna wybrzeża pol

skiego. Prace Kom. Matem.-przyrodnicznej Pozn. Tow. Przyj. Nauk. 1922.

6.    E. Romer — Polacy na kresach pomorskich i pojeziernych. Prace

geograficzne z. 2, Lwów 1919.

7.    P. Sonntag — Geologischer Fuhrer iiber Umgegend von Danzig.

Gdańsk 1910.

8.    P. Sonntag — Geologie von Westpreussen. Berlin 1919.

9.    Wolne Miasto Gdańsk. J_dDodniówka Ligi Morskiej i Kolonialnej

Okręgu Poznańskiego 1938.

10.    W Quade — Die Landschatf des Weich«el — Nogat — Deltas in

Landschaften des deutschcn Nordosł ns, Breslau 1931.

11.    Gemeindelexikon fur die Freie Stadt Danzig. Gdańsk 1925.

12.    H. Bertram — Eindeichung, Trockenlegung und Besiedlung des

Weichseldeltas. Gdańsk 1935.

13.    Statistischc Mitteilungen der Freien Stadt Danzig.

14.    R. Galon — Dolina Dolnej Wisły. Prace geograficzne. Poznań 1934.

BIBLIOTEKA ZIEM ZACHODNICH IV

WARSZAWA

1942

ww

^tOFFNIE GEOCPAFCZNF

ttAPA 1

_Wy5ol^ie

średmocjórza

pojezierza

nohjralne kierunki komom kacyjne

HISTORYCZNE

ty-oniće i-e^encijj cjron.ce * powici t-d\fr

g->jrcic.e l^ormji i woj. Mol bor s ki ego

, Limo Beziehbergera

ooo«“®o₀ grariccc pu&laci kresowej \ł. Unt.ok-r-ap,^.

MAPA £

PODZIAŁ ADMINISTRACYJNY I KRAINY HISTORYCZNE

t *

granice i-e^encijj

Sonrtbio

wiek i^'Cy

l\owka

rjromce •* powici l-O^

0-arn‘cB Tor mil 'I woj. Mat bor-łWlego

, Limo BeziehLerijera

Rrijn^bcrCj.^/

' S' Ml

ooc»^aao₀ ^roritcr puslacr kresowej \J. Untotraprę!.

^onsborl*

KOMUNIKACJA

ciulroskradLj .słoslj

Koleje- uueldtoroLje> ⁿ jednotorowe » wąskotorowe żeglowne odcinki rz*k rzeki ijeuora kanatj

Mapa 3.

______ w leudowiC.

O miasta $ — 10 hjs, r>ie\ij\.

•    »    10-20 >v >t

»    2.0 — 50 ik    »

»    50 —100-»    »

*    >.16Q »    »

y

mapa ¹

rip

l

rCC2ⁿC

1 l

irowe

meck' jez.e^^e

r\QrPr\csvZ

rze k'

)CZ'Of O

III Mazury

III o Pojezierze

tli b W'Clko Nieokc Środkowo

mc Pole zandrowe

11/ Równino polnoc.no

V    Delta Niemna

VI    Wielkie Zaitoifcko I dolina

Pre^olj

VII    SambiCł

VIII    Zolewij * Mierzeje

VIII a Zalew i Mierzeja l(uronJ» Viu b Zalew i Mierzeja

w

MAPA 4

UKS2IALIOWANIE POWIERZCHNI I PODZIAŁ NA KRAINY GEOGRAFICZNE

L

50

fi łoo k«i

jandrowe

kotliny ■ kiecki

[s^ —=\ i'5'i'ninij

morenowe

]€2 -Ora

1 ODiZCr "zocboolni

10    Nii.no nod^.felon iq

Ib dcLlb

I    C wzśjorzo tLlblej bk.C

Id Mjboczłjzno Łochoolnio

11    Warmia

II    a N.z.no nadboltijcka IIb Kotlina BrunsbercjL lic Kotlina Ornety Hd Portierze

III Mazury III o Pojez.erze lllb W cl ko Niecko Środkowo ni c Pole zandrowe Równino polnocna

V    Delio N.emna

VI    Wielkie ZabloifeKo i dolina

VII    Sbmb.a

VIII    Zalewij > Mierzeje

VIII a Zalew i Mierzeja Kurońda Vln b Zalew i Mierzeja '^.btbm

1

Powstał z połączenia pow. Fischhausen i Konigsberg.

2

*’) Dawniej Darkehmen

3

   „ Stalupónen

**") Niederung .....) Pillkallen