P1070616

mógł sit; wymieniać w tych samych kontekstach z innymi. \'n przykład ermeownik te t/rnoć^ey stępo wal w znaczeniu 'zeznać* i ‘uznać* („Podług ostatniego wyznania dochodów (...)" Przestr. 184; „Waniek musiał się Cze chom poddać i wyznać Jana, króla czeskiego". Biel. 181, L), a takie przy-znawać się do czego’ (ten odcień zachował się do dziś w pochodnym ze-czowniku wymau\'a i we frazeologizmie wyznawać wiarę). Odwrotnie, jeszcze w XIX w. używano związków zeznawać przed samym sobą. zeznać ostatnią wolę ^l1t. Mickiewicz pisał: „Więc i dziś wybacz, jeśli w szczerym głosie zeznam, co serce ustom przekazało". Graż. 12, Dor. 7. kol«*i Jo-wo uznać występowało w dzisiejszym zakresie wyrazów doznać, poznać, np. „Upewniamy, iż nie uznasz odmowy', a zyskasz wdzięczność". Kras. Podstoli 251. Dor. *nie doznasz’; „Przebierał się zatem częstokroć, aby był nie uznanym („.), a nie podpadać w niebezpieczeństwo stracenia życia". Kras.. 2ycia X. 37. Dor. aby nie być poznanym*. Forma zwrotna uznać się pojawia się w funkcji znaczeniowej ‘przyznać się do czego’; Knapiusz pisze. „Uznawać się — znać się do czego", a Linde objaśnia wyraz odpowiednikiem niemieckim sich zu et was bekennen.

A oto inne. analogiczne przykłady. Czasownik^potnieścić był dubletom zarówno umieścić, jak zamieścić („Nad garkuchnią pomieszczano np. gęś". SGR 520 — „Pomieszczał artykuły w „Przeglądzie Tygodniowym". Walka I, 207, Dor.). Ale i zamieścić występuje w zakresie o wiele rozleglej-szym niż współczesny; SW opatruje ten czasownik definicją ‘pomieścić, ulokować gdzie, dać czemu miejsce’, podając przy tym przykład reda-kcyjny zamieścić kogo w liście zapisać kogo na listę'.

Poświęcić pojawia się w kontekstach, charakteryzujących dziś wyspecjalizowane czasowniki wyświęcić i uświęcić („Patriarcha (...) poświęcił św. Sawę (...) na arcybiskupa". Mac. Pam. I, 239 — „Baśnie zdawały się usprawiedliwiać i (...) poświęcać najczarniejsze w ludziach przestępstwa". Kras. Lucjan 92. Dor.). Schować się jeszcze w drugiej połowie XIX w. wymienia się z wychować się, np. „Gospodyni była młoda i schowana w Warszawie”. Łęt. Wspom. 18; „Niespodziewanie spadłe nań dziedzictwo po babce, która schowała się i żyła ubogo, sprzedając zgniłe jabłka". Krasz. Sfinks. II, 96, Dor. Wcześniej, np. w XVI w., czasownik ten był także odpowiednikiem znaczeniowym formacji zachować i pochować („Schowawszy matkę, precz wyjechał, nie chcąc przestać na sprawach domowych". Orzech. Tar. 25, L).

W polszczyźnie XV i XVI w. krzyżowały się zakresy czasowników

^iU „Zeznawał sam przed sobą. te nie potrafi poradzić sobie". Jeż, VVD 208. Użycie związku uznać ostatnią wolę trafia się nawet u Leona Kruczkowskiego: „Zmarł po kilku godzinach w szpitalu, przedtem jednak zdołał przytomnie zeznać swą ostatnią wolę". Kiuczk. Sidła 18, Dor.

ostrzegać, przestrzegać i zastrzegać („Będziecie U przykazania mego ostrzegać” XV w.. SI. Stp 'przestrzegli', „wtr^ii** co    (L) 'wnrować,

/.nKtrzcgać”). Ale nawet u schyłku XIX w. nie były jeszcze wyrywacie rozgraniczane afery użycia czasowników potwierdzać, utwierdzać, zatwierdzać *^ł5 czy powracać, przy ukrócać, zwrarać i zawracać ^,T*.

Nowo, prętyzyjmeJvza r* partycja treści w obrębi wszystkich tych pól słowotwórozo-scmnntyeznych nastąpiła na przełomie XIX i XX w.; polegało ona z jednej strony na ograniczeniu nadmiernej polisemia-znośc. każdego z ich składników, z drugiej nakładania sic ^ bu. ich zakresów znaczeniowych.

Najwyraziściej tendencju repartycyjnc przejawiają Mą w parach dubletów słowotwórczych utworzonych od te) samej podstawy odmi nnyrai prefiksami. Sfera takich zmian semantycznych jest w historii słownictwa polskiego tak rozległa, te trzeba Mą będzie ograniczyć do przytoczenia kilku zaledwie wybranych przykładów.

Nastąpiło wiąc na przykład rozgraniczenie znaezen czasowników powierzyć sic i zwierzyć sic, w dziewiętnastowieczne] polszczyżme urywanych jeszcze wymiennie (..Moja córka (...) była prześladowana licznc.n: pytaniami panienek, które ją zachęcały do powierzeń.' Fel. E. Syb. III, 213, Dar do zwierzeń’; „Wszak nie miał barki z dębu i serca ze stali Frygijczyk, co się pierwszy chytrej zwierzał fali". Mick. Wiersze 295, Dor. powierzał się ). Obustronnie wymieniały się tez ze sobą czasowniki przygnębić i pognębić, np. „Ma kto jednego sługę, niech tak jego prace rozm.erza, żeby nie był zbytecznością posług przygnębiony". Kras. Podstoii 34, Dor. 'pognębiony, przytłoczony’ — „Wszystko to razem rozgoryczało mię i pognębiało w najwyższym stopniu". Lam. J. Głowy I, 88, Dor.^łrr

^m „Potwierdza mu (...) król posiadanie tych dóbr na wieczność Balrn. M. Polska 111 (1), 535 'zatwierdza'; „Potwierdzony w strachach od ludzi (...), wybić sobie z głowy nic mogłem (...), ii wszelkie strachy są czystym dziwactwem Kraj. Zdarz. 5, 'utwierdzony . „Dopóty go słuchać Polacy me będą, dopóki przysięgą i pismem swobud nie utwierdzi”. Bandt. Hlst. 317 nie zatwierdzi".

,.2e po wczorajszej rozmowie pierwszy mi rękę dajesz, zatwierdzasz tym, ze masz iskrą wyższych uczuć”. Mick. Listy U, 145 'potwierdzasz’; „Pochlebne życzenia Muz znalazły niezwłoczne zatwierdzenie w łasce królewski.j”. Szajn. Szkice III, 231 ‘potwierdzenie’.

^,ł‘ „Byłbyś rad widzieć w ojczyźnie swojej powróconą spokojność i porządek”. Nieme. Kaz. 5 'przywróconą’; „Rozpuszczał wojsko, powracając lud do swoich do* mów". Jezior. Rzep. 403 "zawracając”; „Wmówimy w nią obadwa. żeśmy jej szal powrócili". Bog. Kapit. II, 180. Dor. 'zwrócili’.

„Nie zwrócisz rozpędzonej wody”. Szujski Zbór 80; „Byle stąd uciec co prędzej,

byle nas nic* zwrócono”. Heur. Wspom. 125, Dor. "nie zawrócono’.    _ _

„Zawraca oczy przy wielkich paniach, wpisuje się do najsuciej oprawionych sztambuchów". Zmich. Róża 100, Dor. 'przewraca”.    ^

^m Przyoriybić w funkcji znaczeniowej 'pognębić, ucisnąć, obarczyć cz>m* WTrchodzi z obiegu na początku XIX w'., za to pognębić zachowuje tradycyjną treść ‘przybić. przygnębić’ aż do pierwszych lat XX w.; por „Utraciła wszelką otuchę 1 w pognębieniu milczała”. Dygas. Now., 38; „Obraz, jaki wyrył się w mej pamięci, długo nie dawui mi spokoju i działał na mnie pognębiająca". Nalk W. Puma 221, Dor.