P1070616

mógł sit? wymieniać w tych samych kontekstach z innymi. Na przykład czasownik tcyrnać^występował w znaczeniu zeznać” i ‘uznać” („Podług ostatniego wyznania dochodów Przestr. 184; „Waniek musiał się Czechom poddać i wyznać Jana, króla czeskiego”. Biel. 181, L), a także 'przyznawać się do czego* (ten odcień zachował się do dziś w pochodnym rzeczowniku wyznawca i we frazeologizmie wyznawać wiarę). Odwrotnie, Jeszcze w XIX w. używano związków zeznawać przed samym sobą, zeznać ostatnią wolę^iU. Mickiewicz pisał: „Więc i dziś wybacz, jeśli w szczerym głosie zeznam, co serce ustom przekazało". Graż. 12, Dor. Z kolei słowo uznać występowało w dzisiejszym zakresie wyrazów doznać, poznać, np. „Upewniamy, iż nie uznasz odmowy, a zyskasz wdzięczność”. Kras. Podstoli 251, Dor. *hie doznasz”; „Przebierał się zatem częstokroć, aby był nie uznanym (...), a nie podpadać w niebezpieczeństwo stracenia życia”. Kras.. Życia X, 37, Dór. 'aby nie być poznanym*. Forma zwrotna uznać się pojawia się w funkcji znaczeniowej ‘przyznać się do czego”; Knapiusz pisze: „Uznawać się — znać się do czego”, a Linde objaśnia wyraz odpowiednikiem niemieckim sich zu etwas bekennen.

A oto inne, analogiczne przykłady. Czasownik pomieścić, był dubletem zarówno umieścić, jak zamieścić („Nad garkuchnią pomieszczano np. gęś”. SGR 520 — „Pomieszczał artykuły w „Przeglądzie Tygodniowym”. Walka I, 207, Dor.). Ale i zamieścić występuje w zakresie o wiele rozleglej-szym niż współczesny; SW opatruje ten czasownik definicją ‘pomieścić, ulokować gdzie, dać czemu miejsce”, podając przy tym przykład redakcyjny zamieścić kogo w liście 'zapisać kogo na listę*.

Poświęcić pojawia się w kontekstach, charakteryzujących dziś wyspecjalizowane czasowniki wyświęcić i uświęcić („Patriarcha (...) poświęcił św. Sawę (...) na arcybiskupa”. Mac. Pam. I, 239 — „Baśnie zdawały się usprawiedliwiać i (...) poświęcać najczarniejsze w ludziach przestępstwa”. Kras. Lucjan 92. Dor.). Schować się jeszcze w drugiej połowie XIX w. wymienia się z wychować się, np. „Gospodyni była młoda i schowana w Warszawie”. Łęt. Wspom. 18; „Niespodziewanie spadłe nań dziedzictwo po babce, która schowała się i żyła ubogo, sprzedając zgniłe jabłka". Krasz. Sfinks. II, 96, Dor. Wcześniej, np. w XVI w., czasownik ten był także odpowiednikiem znaczeniowym formacji zachować i pochować („Schowawszy matkę, precz wyjechał, nie chcąc przestać na sprawach domowych”. Orzech. Tar. 25, L).

W polszczyżnie XV i XVI w. krzyżowały się zakresy czasowników

**• „Zeznawał sam przed sobą, że nie potrafi poradzić sobie”. Jeż, WD 298. Użycie związku zeznać ostatnią wolę trafia się nawet u Leona Kruczkowskiego: „Zmarł po kilku godzinach w szpitalu, przedtem jednak zdołał przytomnie zeznać swą ostatnią wolę'*. Kruczk. Sidła 18, Dor.

'ostrzegać, -przestrzegać i zastrzegać („Bodziecie U przykazania mego ostrzegać" XV w., Sł. Stp. 'przestrzegać'; „ostrzegać co sobie" (L) warować, zastrzegać'). Ale nawet u schyłku XIX w. nie były jeszcze wyraziście rozgraniczone sfery użycia czasowników potwierdzać, utwierdzać, zatwierdzać ^m czy powracać, przywracać, zwracać i zawracać ^m.

Nowa, precyzyjniejsza repartycja treści w obrębie wszystkich tych pól słowotwórczo-semantycznych nastąpiła na przełomie XIX i XX w.; polegała ona z jednej strony na ograniczeniu nadmiernej polisemiczności każdego z ich składników, z drugiej — nakładania się na siebie ich zakre-. sów znaczeniowych.

L¹ Najwyraziściej tendencje repartycyjne przejawiają się w parach dubletów słowotwórczych utworzonych od tej samej podstawy odmiennymi prefiksami. Sfera takich zmian semantycznych jest w historii słownictwa polskiego tak rozległa, że trzeba się będzie ograniczyć do przytoczenia kilku zaledwie wybranych przykładów.

Nastąpiło więc na przykład rozgraniczenie znaczeń czasowników poicie-. rzyć się i zwierzyć się, w dziewiętnastowiecznej polszczyźnie używanych Jeszcze wymiennie („Moja córka (...) była prześladowana licznymi pytaniami panienek, które ją zachęcały do powierzeń.” Fel. E. Syb. III, 213, Dor. ‘do zwierzeń”; „Wszak nie miał barki z dębu i serca ze stali Frygijczyk, co się pierwszy chytrej zwierzał fali". Mick. Wiersze 295, Dor. 'powierzał się’)• Obustronnie wymieniały się też ze sobą czasowniki przygnębić i pognębić, np. „Ma kto jednego sługę, niech tak jego prace rozmierza, żeby nie był zbytecznością posług przygnębiony". Kras. Podstoli 34, Dor. “pognębiony, przytłoczony’ — „Wszystko to razem rozgoryczało mię i pognębiało w najwyższym stopniu”. Lam. J. Głowy I, 88, Dor.¹⁷⁷

¹⁷⁵ „Potwierdza mu (...) król posiadanie tych dóbr na wieczność’’. Baliń. M. Polska III (1), 535 ‘zatwierdza'; „Potwierdzony w strachach od ludzi (_), wybić sobie z głowy • nie mogłem (...), ii wszelkie strachy są czystym dziwactwem” Kraj. Zdarz. 5, "utwierdzony'. „Dopóty go słuchać Polacy nie będą, dopóki przysięgą i pismem swobód nie utwierdzi". Bandt. Hist. 317 ‘nie zatwierdzi’.

ó „Że po wczorajszej rozmowie pierwszy mi rękę dajesz, zatwierdzasz tym, ze masz iskrę Wyższych uczuć". Mick. Listy II, 445 ‘potwierdzasz ; „Pochlebne życzenia Muz znalazły niezwłoczne zatwierdzenie w łasce królewskiej”. Szajn. Szkice m, 231 ‘potwierdzenie’’.

^m „Byłbyś rad widzieć w ojczyźnie swojej po wróconą ipokojność i porządek”. Nieme. Kaz. 5 ‘przywróconą’; „Rozpuszczał wojsko, powracając lud do swoich domów". Jezier. Rzep. 403 "zawracając’; „Wmówimy w nią obadwa, żeśmy jej szal .powrócili”. Bog. Kapit. II, 180, Dor. ‘zwrócili’.

„Nie zwrócisz rozpędzonej wody”. Szujski Zbór. 86; „Byle stąd uciec co prędzej, byle nas nie zwrócono”. Heur. Wspom. 125, Dor. "nie zawrócono’.

^Zawraca oczy przy wielkich paniach, wpisuje się do najsuciej oprawionych

^sztambuchów” Źmich. Róża 100, Dor. "przewraca’.    _

¹⁷⁷ Przygnębić w funkcji znaczeniowej ‘pognębić, ucisnąć, obarczyć czym’ wychodzi z obiegu na początku XIX w., za to pognębić zachowuje tradycyjną treść "przybić; przygnębić’ aż do pierwszych lat XX w.; por. „Utraciła wszelką otuchę i w pognębieniu milczała". Dygas. Now., 38; „Obraz, jaki wyrył się w mej pamięci, długo nie dawał mi spokoju i działał na mnie pognębiające”. Nałk. W. Pisma 221, Dor.