P1080090 resize

M ANNA maiotoiraKA.WĘocRA

osadnicze, w jakich doszio do ich powstania oraz wzajemne powiązania grodów z współczesnym im osadnictwem otwartym.

Zanim Jednak przejdziemy do omówienia właściwych zagadnień, pcw¹ nych wyjaśnień wymaga tu jeszcze zastosowanie w pracy terminu ..gród”, a nie — jak się dosyć powszechnie przyjęto w literaturze ostat-nich lat¹ — „osada" lub „osiedle obronne². To ostatnie zdaniem wielu autorów odpowiada bardziej poziomowi sil wytwórczych istniejącemu w okrasił rozwijania się kultury łużyckiej¹. Natomiast pojęci# „gród'¹ miałoby się wiązać z układem stosunków społeczno-produkcyjnych występujących w okresie wczesnośredniowiecznym⁷. Ujęcie tego rodzaju budzi Jednak poważne zastrzeżenia. Uzasadnia Je chociażby już sam fakt dużego zróżnicowania typów grodów występujących zarówno w kulturze łużyckiej¹, jak na przestrzeni szerokich ram chronologicznych okresu we w noaredn iow tocznego¹. Tak wśród grodów kultury łużyckiej, jak I wczesnośredniowiec mych mamy do czynienia z obiektami zawierającymi w sobie różne treści społeczne. Stąd też stosowanie odmiennej terminologii wymagałoby bardzo precyzyjnych ujęć i dokładnej dokumentacji. któremu z pojęć dane stanowisko odpowiada. Należałoby przy tym określić dokładniej, z Jaką treścią wiąże się pojęcie grodu, a z Jaką osiedla obronnego. W związku z tym wydaje się tu słuszniejszy pogląd W. Hensla². że ani określenie .gród", ani „osada obronna” nie definiują funkcji społeczno-gospodarczej danych stanowisk, lecz wykazują tylko, że były to miejsca obronne. W przeciwieństwie natomiast do wspomnianego autora, przyjmującego oba te określenia jako synonimy, uznawalibyśmy ..osiedla obronne" jako pojęcia nadrzędne w stosunku do .grodu'³. Mieszczą się w nim bowiem wszystkie typy osad posiadających 87

KSZTAŁTOWANIE SIT, OliODOW KULTURY ŁUŻYCKIEJ

walory obronne, a więc zarówno otwarte osiedla z natury obronne. Jak i posiadające sztuczne umocnienia, czyli grody. Zgodnie wiec z etymologią tego słowa, pod pojęciem „gród" rozumiemy osiedla sztucznie w celach obronnych ogrodzone¹². Zaliczymy do nich zarówno obiekty mające prymitywna umocnienia (palisady, płoty, rowy itp.). Jak i bronione wyaoko rozwiniętymi formami wałów. W takim też znaczeniu będziemy Ja tu używali.

Wśród grodów, kultury łużyckiej, na co zwracaliśmy już uwagą gdzie indziej**, istniało duża zróżnicowania I pod względem chronologicznym, i terytorialnym. Najbardziej Jaskrawo odmienności ta zarysowują się pomiędzy wschodnimi a południowymi i zachodnimi grupami kultury łużyckiej*⁴. U pierwszych grody*' i — według ostatnich sugestii — również osiedla z natury obronne** w ogóle nie były znane. Natomiast w grupach zachodnich i południowych pojawiły się one w różnym czasie i na różnych etapach rozwojowych. Granice ich powstawania i rozwoju zamykają się najogólniej w ramach chronologicznych pomiędzy IV okresem EB o okresem lateńskim. Najwcześniej grody pojawiły się w grupach południowych i południowo-zachodnich. Z najmłodszymi mamy natomiast do czynienia w grupach wysuniętych bardziej ku północy A na nioktórych obszarach południowo-wschodnich. W ogólnym rozmieszczeniu tych grodów zarysowują się Jakieś najogólniejsze prawidłowości. Pozwalają one, wprawdzie z dużą ostrożnością, na wydzielenie pewnych faz chronologicznych, w ramach których rozpowszechniał się ten typ obiektów na poszczególnych obszarach¹⁷.

Ostrożność tę narzuca wiele przyczyn. Wynika ona z Jednej strony ze złego i nierównomiernego stanu badań nad grodami kultury łużyckiej, najsilniej dającego się odczuć na terenie Czechosłowacji, z drugiej dyktują Ją związane z ogólnym stanem badań trudności w ustaleniu chronologii poszczególnych obiektów oraz zagadnienie synchronizacji jej w ramach szerszych podziałów chronologicznych. Jak wiadomo bowiem kul-

••Por. Henscl,    *. 10—17.

•• A. Niesiołowska-Wądzka. Utropi o osiedlach obronnych kultury łużyckiej. Na margIneiłe pracy W. Cobtenza „Burpen der Lausilzer Kultur in Sachsen", „SI. Ant", L 13: 196G, s. 412—415. ryc- 1.

'• Nlesłołowsks-Wędzka. U tropi— a. 412.

^u Niesiołowska-Wędika. op. clt. oraz Bukowski, U tropi o problematyce—, s. 96—100.

'• T. Węgrzynowicz. Z problematyki kultury łużyckiej na Mazowszu i Podlasiu, „Zespól Badać nad Polskim Średniowieczem Uniwersytetu Warszawskiego i Politechniki Warszawskiej. Sprawozdania UHM—1805". IMS. z, 137.

»» N leslolowska-Wędzka, U tropi.... s. 418 ■ -422, ryc. 1. Datowanie wielu grodów podanych w zestawieniach w toku dalszych badań ulagło pnssunżą ciu. Dotyczy to głównie grodów położonych na terenie Saksonii I Łożyć.

1

   J. Antoniewicz, Za pod menie tsczesnoiciaznycb 'osiedli obronnych na wsckód od dolnej Wisły I w dorzeczu Pregoly, „Wied. Archeol.”, t. 20: 1054. s. IM; A. Gałuszkę. Osady obronne kultury łużyckiej na Dolnym Śląsku, Wrocław 1082 Osekmńm udostępniony ad maszynopis pracy doktorskiej).

2

•    Par. J. Antoniewicz. Osiedle obronne i jGrodziako". „Roczn. Ołszt.'¹, «. Jc IMS. e. Ml.

» Rajcwaki, Uhar befestige Siedtungen.... a. 483; Antoniowie z. Osiedle obronna— a. 251. 252.

•    Zagadnienie to omówiono szczesółowo w N I e s i o I o w s k a - W «j d z k a. fniąll I rozwój grodów.

•    Z. Hilczerówna. Pert acta górnej i środkowej Obry od VI do początków XI wtekw. Wrocław 1SST. a. 140—102.

3

o W. łf easel. Dwadzieścia lat badań archeologicznych na Ziemlock Zachodnich, Jmgl Zach.’¹. R. 22: 1SSS nr 4, e. 241. przyp. 17; por. również A. Z akl. SteroZytne I średniowieczne warownie karpackie, „Acta Archaeol. Corp.", t- I: IMS. z. 1—2. H7

u por. również T. Malinowski. Oród (Grodzisko) czy osiedle obronne?. jmn msit t J: 1080. a. MS 240.